Στο πλαίσιο της δέκατης ετήσιας διάλεξης στη μνήμη του Νίκου Πουλαντζά, η Νάνσυ Φρέιζερ, Καθηγήτρια Φιλοσοφίας και Πολιτικής Θεωρίας στο New School for Social Research της Νέας Υόρκης έδωσε μια διάλεξη με τίτλο: «Κρίση της φροντίδας; Οι αντιφάσεις της κοινωνικής αναπαραγωγής στην εποχή του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού».
Η εκδήλωση ξεκίνησε με μια μικρή εισαγωγή από την Ντίνα Βαϊου, Καθηγήτρια στο Τμήμα Αστικού και Περιφερειακού Σχεδιασμού του ΕΜΠ Αθηνών και Πρόεδρο του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς, η οποία τόνισε την επικαιρότητα του θέματος της διάλεξης στη συγκεκριμένη κοινωνική και πολιτική συγκυρία.
Στη συνέχεια, η Μαρία Καραμεσίνη, Καθηγήτρια Οικονομικών της Απασχόλησης και της Κοινωνικής Πολιτικής στο Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής του Παντείου Πανεπιστημίου και μέλος του προεδρείου του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς, παρουσίασε την ομιλήτρια και το έργο της. Κατά την παρουσίασή της η Μαρία Καραμεσίνη τόνισε ότι η Νάνσυ Φρέιζερ, μέσα από τη δουλειά της η οποία επικεντρώνεται στην κοινωνική και πολιτική θεωρία, τη φεμινιστική θεωρία και τη φιλοσοφία των κοινωνικών επιστημών, έχει προσφέρει πολλά, μέσα από τα πολυάριθμα βιβλία και άρθρα της, τόσο στο θεωρητικό διάλογο όσο και στην πολιτική πρακτική του φεμινιστικού κινήματος, γιατί ανέπτυξε, ήδη από τα πρώτα έργα της, μια κριτική σοσιαλιστική φεμινιστική θεωρία. Συγχρόνως, η Μαρία Καραμεσίνη πρόβαλε την πολιτική δράση της Νάνσυ Φρέιζερ, τη στράτευσή της στην αριστερά και το φεμινιστικό κίνημα.
Η Νάνσυ Φρέιζερ, παρατηρεί η Μαρία Καραμεσίνη, αναπτύσσει στα μεταγενέστερα έργα της, ιδιαίτερα από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 και μετά, μια θεωρία δικαίου η οποία ενσωματώνει με συνεκτικό τρόπο τις συζητήσεις και τις πρακτικές για την αναδιανομή πόρων και αγαθών που διατυπώθηκαν στους αγώνες κατά της εκμετάλλευσης και της στέρησης αγαθών και υπέρ της αναγνώρισης της ποικιλομορφίας ανά τον κόσμο. Η θεωρία δικαίου της Φρέιζερ παίρνει σαφή θέση απέναντι στην ουσιοκρατική θεώρηση των πραγμάτων που χαρακτηρίζει τα κινήματα που παραμένουν αγκιστρωμένα στις «πολιτικές ταυτότητας».
Η Φρέιζερ, συνέχισε η Μαρία Καραμεσίνη, ολοκλήρωσε τη θεωρία της περί δικαίου με τη χρήση τριών εννοιών: της αναδιανομής, της αναγνώρισης, της αναπαράστασης. Στο τελευταίο βιβλίο της με τίτλο: “Fortunes of Feminism: From State–Managed Capitalism to Neoliberal Crisis” (Οι τύχες του φεμινισμού: Από τον κρατικό καπιταλισμό στη νεοφιλελεύθερη κρίση), η Φρέιζερ επανεξετάζει το δεύτερο φεμινιστικό κύμα και αμφισβητεί, τόσο την αναγκαιότητα της Νέας Αριστεράς όσο και την τύχη που είχαν οι ριζοσπαστικές ιδέες που γεννήθηκαν ως κριτική στα κινήματα που αναδύθηκαν στα τέλη της δεκαετίας του 1960 παγκοσμίως.
Η Νάνσυ Φρέιζερ ξεκίνησε την ομιλία της λέγοντας ότι η διοργάνωση της ετήσιας διάλεξης στη μνήμη του Νίκου Πουλαντζά έχει μεγάλη αξία και τονίζοντας ότι ο όρος «κρίση της φροντίδας» πρέπει να χρησιμοποιείται εντός εισαγωγικών, γιατί θεωρεί ότι αναφέρεται στις δυσκολίες που συναντούμε στην τρέχουσα συγκυρία και στον τρόπο που αυτές διαπερνούν το οικιακό και το οικογενειακό περιβάλλον, επειδή αποτελούν θεμελιώδη στοιχεία εξαιρετικής σημασίας για την αναδιάρθρωση του καπιταλιστικού συστήματος. Επομένως, δεν απευθύνεται μόνο στις φεμινίστριες, αλλά σε όλους/ες όσους/ες τοποθετούνται στην αριστερά και τους/τις αφορά η κριτική του καπιταλισμού. Άρα, αντί για την «κρίση της φροντίδας» που αποτελεί μείζονα πτυχή της καπιταλιστικής κρίσης, θα μιλήσει για την κρίση της κοινωνικής αναπαραγωγής, γιατί καμιά κοινωνία δεν μπορεί να επιβιώσει από μια τέτοια κρίση η οποία τροφοδοτείται από το ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα και είναι αδύνατο να ξεπεραστεί, όταν συνδυάζεται με οικολογική, πολιτική και οικονομική κρίση. Υποστήριξε ότι μια βαθιά ριζωμένη αντίφαση στη λειτουργία του καπιταλισμού δημιουργεί εγγενώς την κρίση της κοινωνικής αναπαραγωγής, ενώ ταυτόχρονα η κοινωνική αναπαραγωγή αποτελεί βασική προϋπόθεση για την ίδια την ύπαρξη και τη συσσώρευση του κεφαλαίου. Από την άλλη, ο καπιταλισμός επιδιώκει την απεριόριστη συσσώρευση του κεφαλαίου, αγνοώντας την υποβάθμιση και την αποσταθεροποίηση των όρων και της διαδικασίας κοινωνικής αναπαραγωγής.
Αφού αναφέρθηκε λεπτομερώς σε αυτή την αντίφαση, ως κύρια αιτία της καπιταλιστικής κρίσης της κοινωνικής αναπαραγωγής, επανεξέτασε την ιστορία της στα προηγούμενα στάδια του καπιταλισμού: στην εποχή του φιλελεύθερου καπιταλισμού του 19ου αιώνα και σε εκείνη του κρατικού καπιταλισμού στα μέσα του 20ου αιώνα, εστιάζοντας στη σχέση μεταξύ κοινωνικής αναπαραγωγής και οικονομικής αναπαραγωγής στην οποία η αριστερά δεν έδωσε την πρέπουσα σημασία. Το καθεστώς του φιλελεύθερου ανταγωνιστικού καπιταλισμού του 19ου αιώνα, σε συνδυασμό με την εκμετάλλευση της εργασίας στην Ευρώπη και την αποικιοκρατική απαλλοτρίωση στην περιφέρεια, άφησε την κοινωνική αναπαραγωγή των εργαζομένων να γίνει «αυτόνομα», έξω από την αγορά και το κύκλωμα του χρήματος και δημιούργησε μια αστική φαντασίωση για την οικιακή ζωή, η οποία χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη δυο διακριτών σφαιρών ανάμεσα στα κοινωνικά φύλα, όπου το φορτίο της κοινωνικής αναπαραγωγής βαρύνει τους ώμους των γυναικών. Στο καθεστώς του κρατικού καπιταλισμού του 20ου αιώνα ο οποίος στηρίχθηκε στην καπιταλιστική παραγωγή και τον καταναλωτισμό μεγάλης κλίμακας, η κοινωνική αναπαραγωγή εσωτερικεύθηκε, ενώ τα κράτη ανέλαβαν την ευημερία ολόκληρης της κοινωνίας και γεννήθηκε το ιδανικό του μισθού του «οικογενειάρχη». Στο σημερινό καθεστώς, του νεοφιλελεύθερου, παγκοσμιοποιημένου και χρηματιστικοποιημένου μοντέλου, επιβλήθηκε η κρατική και ιδιωτική αποεπένδυση από την κοινωνική ευημερία μετατοπίζοντας την ευθύνη της φροντίδας στις τοπικές κοινωνίες και την οικογένεια, μαζί με την παράλληλη αποδυνάμωσή τους.
Η κοινωνική αναπαραγωγή εμπορευματοποιείται για όσους/ες μπορούν να την πληρώσουν και ιδιωτικοποιείται για όσους/ες δεν μπορούν, υπό το μανδύα του σύγχρονου προτύπου οικογένειας με δυο εργαζόμενους και δυο μισθούς.
Η Φρέιζερ επικεντρώθηκε ιδιαίτερα στην αντινομία που υπάρχει ανάμεσα στις δυνάμεις της κοινωνικής αναπαραγωγής, την εμπορευματοποίηση και τη χειραφέτηση που σημαδεύουν την ιστορική διαδικασία του καπιταλιστικού συστήματος και στην ανάγκη να επανεξετάσουμε κριτικά το παρόν καθεστώς του νεοφιλελεύθερου χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού. Αυτό το καθεστώς, χρησιμοποιώντας ως εργαλεία το χρέος και την επιβολή της λιτότητας, αποστερεί μεγάλα τμήματα του πληθυσμού από αγαθά υποβαθμίζοντας την ίδια τη διαδικασία της κοινωνικής αναπαραγωγής, γιατί βαθαίνει και εντείνει την αντίφαση μεταξύ της κοινωνικής και της οικονομικής αναπαραγωγής με πρόσχημα τη χειραφέτηση.
Η σύνδεση των δυνάμεων χειραφέτησης με τις δυνάμεις της αγοράς που αντιτίθενται στην προτεραιότητα του κοινωνικού φύλου, της φυλής και του θρησκεύματος, δεν αποβαίνει σε όφελος όσων στερούνται τα βασικά αγαθά. Αυτό προκαλεί, σύμφωνα με τη Φρέιζερ, το παράδοξο που αποκαλεί «προοδευτικό νεοφιλελευθερισμό» ο οποίος διχάζει την κοινωνία επαναπροσδιορίζοντας την έννοια της «χειραφέτησης» με βάση νεοφιλελεύθερα πρότυπα και χειραγωγώντας τα κινήματα που σχετίζονται με το κοινωνικό φύλο, έννοια πολύ ουσιαστική για τη διαδικασία της κοινωνικής αναπαραγωγής. Η νέα αριστερά πρέπει να αμφισβητήσει την υποταγή της κοινωνικής αναπαραγωγής στην οικονομική αναπαραγωγή, ώστε να μη θυσιαστεί ούτε η χειραφέτηση, ούτε η κοινωνική προστασία. Αυτό θα γίνει εφικτό μόνο όταν ανατρέψουμε την ισχύουσα τάξη αναφορικά με το κοινωνικό φύλο.
Σημείωση: Η δέκατη Ετήσια Διάλεξη στη μνήμη του Νίκου Πουλαντζά δόθηκε στις 7 Δεκεμβρίου 2016 στο φιλόξενο χώρο του αμφιθεάτρου του Ινστιτούτου Γκαίτε στην Αθήνα.
Μετάφραση: Καλλιόπη Αλεξοπούλου