Η Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ισχυρίζεται ότι βρήκε την «ψυχή της Ευρώπης»-μια διατύπωση που είναι ένα βολικό προπέτασμα του τρόπου που αυτή προσεγγίζει την πολιτική, ο οποίος βασίζεται αποκλειστικά στο κέρδος και στην ισχύ.
Στις 15 Σεπτεμβρίου, στο δεύτερο έτος της πανδημίας του COVID-19, η Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, πραγματοποίησε την ετήσια ομιλία της για την κατάσταση της Ένωσης. Παραδοσιακά, αυτή είναι μια ομιλία που ανατρέχει στο έργο που επιτέλεσε η Επιτροπή το προηγούμενο διάστημα και αναφέρεται στα μελλοντικό της πρόγραμμα. Είναι ένα μέσο για να αξιολογήσουμε όσα έγιναν και να μοιραστούμε με τους άλλους πολίτες της ΕΕ το όραμα του/της Προέδρου για ένα καλύτερο μέλλον της ΕΕ.
Η φον ντερ Λάιεν άρχισε την ομιλία της δηλώνοντας ότι η ΕΕ, την οποία πάντα αναφέρει ως «Ένωση», απέδειξε ότι έχει ένα «ισχυρό πνεύμα», μια «δυνατή ψυχή», προσθέτοντας ότι αυτό φάνηκε κυρίως κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Ωστόσο, αυτή η «ψυχή», που επαινέθηκε πολύ από την φον ντερ Λάιεν, φαίνεται να διέπεται από στενές αντιλήψεις. Τουλάχιστον αυτή την εντύπωση έδωσε όλη η ομιλία της.
Ο «ευρωπαϊκός τρόπος» αντιμετώπισης της πανδημίας
Το πρώτο ζήτημα που κλήθηκε να αντιμετωπίσει η ΕΕ ήταν η κρίση του COVID-19, η συζήτηση για την οποία γίνεται σήμερα μόνο σε σχέση με τον αριθμό των εμβολιασμών που έχουν πραγματοποιηθεί. Σύμφωνα με την φον ντερ Λάιεν, η ΕΕ απέδειξε για άλλη μια φορά ότι είναι μία από τις ηγέτιδες παγκόσμιες δυνάμεις- και ταυτόχρονα μία από τις πιο γενναιόδωρες, καθώς καμία άλλη ήπειρος δεν έχει δωρίσει τόσες δόσεις εμβολίων σε άλλες χώρες.
Στη συζήτηση για την ισομερή κατανομή των εμβολίων παγκοσμίως, βασικό ρόλο παίζει ο όρος «εξαίρεση». Στο θέμα αυτό η ΕΕ πρέπει, στο πλαίσιο του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (ΠΟΕ), να πάψει επιτέλους να αντιστέκεται στην, προσωρινή έστω, εξαίρεση από τον κανόνα προστασίας των πατεντών των εμβολίων. Αυτό ήταν το θέμα με το οποίο ασχολήθηκε στην παρέμβασή του στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ο Μάρτιν Σίρντεβαν, αντιδρώντας στην ομιλία της φον ντερ Λάιεν.
Αυτή η απαραίτητη προϋπόθεση για μια πιο δίκαιη παγκόσμια πολιτική δεν υπήρχε στο λόγο της φον ντερ Λάιεν. Στην ομιλία της, η οποία έγινε κυρίως στα αγγλικά, η λέξη «εξαίρεση» αναφέρθηκε μόνο μία φορά. Δυστυχώς, αυτό έγινε σε ένα πλαίσιο που δεν είχε σχέση με τις πατέντες. Αντίθετα, αφορούσε τη δυνατότητα στήριξης της στρατιωτικής βιομηχανίας της ΕΕ με «εξαίρεση από την υποχρέωση καταβολής ΦΠΑ». Αν θεωρήσουμε ότι αυτό ήταν μια σύμπτωση, υποτιμούμε την φον ντερ Λάιεν.
Να σημειώσουμε εδώ ότι στο συγκεκριμένο ζήτημα η ομιλία της περιείχε πολλούς αυτοεπαίνους, π.χ. για το γεγονός ότι η ΕΕ θα παραχωρήσει δωρεάν 200 εκατομμύρια δόσεις εμβολίων στον Παγκόσμιο Νότο το καλοκαίρι του 2022, δηλαδή στο τρίτο έτος αυτής της συνεχιζόμενης κρίσης, όταν οι πολίτες της ΕΕ κάνουν ήδη την τρίτη δόση του εμβολίου. Αυτές είναι οι αξίες της χριστιανικής Δύσης; Είναι κάποιες τέτοιες ενέργειες σύμφωνες με την «ψυχή της Ευρώπης» της φον ντερ Λάιεν ή με τον «ευρωπαϊκό τρόπο» που τόσο επαίνεσε στην ομιλία της;
Η οικονομική απάντηση στην πανδημία
Στη συνέχεια, η φον ντερ Λάιεν έκανε έναν απολογισμό των οικονομικών μέτρων που έλαβε η ΕΕ για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της πανδημίας. Δεν αφιέρωσε ούτε μια λέξη στην πραγματική τομή που έγινε, δηλαδή στο γεγονός της αμοιβαιοποίησης του ευρωπαϊκού χρέους. Αντίθετα, δήλωσε με υπερηφάνεια ότι το πρόγραμμα NextGenerationEU θα «αντιμετωπίσει διάφορα διαρθρωτικά ζητήματα […] από τις μεταρρυθμίσεις στην αγορά εργασίας στην Ισπανία, έως τις μεταρρυθμίσεις του συνταξιοδοτικού συστήματος στη Σλοβενία ή τη φορολογική μεταρρύθμιση στην Αυστρία». Αυτοί είναι πιθανόν οι δεσμευτικοί όροι που πολλοί φοβούνται ότι θα υπάρξουν ως αντιστάθμιση της οικονομικής ενίσχυσης των κρατών μελών.
Η συγκεκριμένη δήλωση θα έπρεπε να σημάνει συναγερμό στους κόλπους της Αριστεράς της Ευρώπης. Το επόμενο έτος θα δούμε τι μας επιφυλάσσει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και πώς θα χειριστεί τους όρους της παροχής βοήθειας από το νέο-ιδρυθέν Ταμείο Ανάκαμψης. Αλλά οι λέξεις που επέλεξε να χρησιμοποιήσει η Πρόεδρος στην ομιλία της δεν είναι καλός οιωνός.
Στην ομιλία τής φον ντερ Λάιεν ουδεμία αναφορά υπήρξε στις μεγάλες προκλήσεις που πρέπει να αντιμετωπίσει η ΕΕ, πέρα από αυτήν της κλιματικής κρίσης: με ποιο τρόπο θα διασφαλιστεί η οικονομική συνοχή, και η ανάκαμψη στην περιφέρεια. Γι’ αυτό το θέμα διεξάγεται μια σκληρή μάχη εδώ και μήνες στο εσωτερικό της ΕΕ, η οποία είναι επικεντρωμένη στο ερώτημα αν θα αλλάξουν οι δημοσιονομικοί κανόνες που ισχύουν στην ευρωζώνη. Ποια είναι η κατάσταση ως προς το νέο χρέος που έχει δημιουργηθεί λόγω της πανδημίας, και πόσο θα επιτραπεί να αυξήσουν το χρέος τους τα κράτη μέλη; Εδώ η φον ντερ Λάιεν δεν έδωσε κάποια συγκεκριμένη απάντηση. Δήλωσε απλώς ότι θα γίνουν συζητήσεις, υποκύπτοντας ουσιαστικά στις πιέσεις τής, πλέον όχι τόσο κρυφής, ηγετικής δύναμης της ΕΕ: της Γερμανίας.
Στη συνέχεια, η φον ντερ Λάιεν επαίνεσε με μεγάλο ενθουσιασμό την ψηφιακή ενιαία αγορά, ανακοινώνοντας και την “European Chips Act” (Ευρωπαϊκή Πράξη για τους Ημιαγωγούς).
Κλιματική κρίση: μόνο λόγια του αέρα
Εξ ίσου λίγα από άποψη ουσίας ανέφερε στο λόγο της η φον ντερ Λάιεν για την επικείμενη διάσκεψη του ΟΗΕ για το κλίμα COP26, την «στιγμή της αλήθειας» όπως την αποκάλεσε. Ουδεμία αναφορά υπήρξε στο γεγονός ότι τα μέτρα του υποτιθέμενου μεγάλου σχεδίου της ΕΕ για το κλίμα με τίτλο “Fit for 55” (Έτοιμοι για το 55)[1] δεν φαίνονται να είναι αρκετά, και συνεπώς η ΕΕ δεν θα καταφέρει να επιτύχει τους στόχους που προβλέπει η Συμφωνία του Παρισιού.
Οι απαιτήσεις που υπήρξαν αφορούσαν μόνο χώρες εκτός ΕΕ, π.χ. τις ΗΠΑ, την Ιαπωνία και τη Κίνα. Η φον ντερ Λάιεν υποστήριξε ότι η ΕΕ εφαρμόζει ήδη δραστικά μέτρα για την προστασία του κλίματος, αλλά ότι «η Ευρώπη δεν είναι μόνη της σ’ αυτήν την προσπάθεια». Από όλα αυτά είναι σαφής ο τρόπος που η φον ντερ Λάιεν βλέπει τον «παγκόσμιο ηγετικό ρόλο της ΕΕ στον τομέα του κλίματος».
Στρατιωτικοποίηση– το πραγματικό σημείο εστίασης της ομιλίας της φον ντερ Λάιεν;
Υπήρξε μια αμηχανία στην ατμόσφαιρα όταν η πρώην Υπουργός Άμυνας της Γερμανίας άρχισε ξαφνικά να μιλά για «μια νέα εποχή υπερ-ανταγωνιστικότητας». Με αυτόν τον δραματικό όρο, σηματοδότησε την επιστροφή της στο χαρτοφυλάκιο που είχε στην κυβέρνηση Μέρκελ. Πριν από το τέλος του τρέχοντος έτους θα υπάρξει μια νέα κοινή δήλωση ΕΕ-ΝΑΤΟ.
Η φον ντερ Λάιεν πιστεύει ότι η ΕΕ αντιμετωπίζει τρεις κύριες προκλήσεις:
- Πρέπει να εξασφαλίσει την σταθερότητα στη «γειτονιά» της με έναν αυτόνομο τρόπο.
- Πρέπει να κάνει τις κατάλληλες προσαρμογές προκειμένου να ασχοληθεί με τις εξελισσόμενες απειλές (συγκεκριμένα την ανατρεπτική τεχνολογία).
- Πρέπει να πραγματοποιεί στρατιωτικές αποστολές και χωρίς την παρουσία των ΗΠΑ ή του ΟΗΕ. Πέρα από το γεγονός ότι αυτή η θέση αποκαλύπτει μια περίεργη αντίληψη για τα παγκόσμια πράγματα–την ισοτιμία των ΗΠΑ και του ΟΗΕ-η φον ντερ Λάιεν στην πραγματικότητα πρότεινε την πραγματοποίηση στρατιωτικών επεμβάσεων χωρίς εξουσιοδότηση των Ηνωμένων Εθνών.
Αλλά τα κακά νέα δεν σταματούν εδώ: η φον ντερ Λάιεν αποκάλυψε ότι θα ήθελε στις στρατιωτικές επιχειρήσεις να έχουν υποστηρικτικό ρόλο και πολιτικοί φορείς:
«Στο έδαφος, οι στρατιώτες μας επιχειρούν πλάι πλάι με αστυνομικούς, δικηγόρους και γιατρούς, με εργαζόμενους σε ανθρωπιστικές οργανώσεις και με υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, με δασκάλους και με μηχανικούς. Μπορούμε να συνδυάσουμε την στρατιωτική με την πολιτική δράση, καθώς και με την διπλωματία και τις αναπτυξιακές δραστηριότητες–και έχουμε μια μακρά ιστορία οικοδόμησης και προστασίας της ειρήνης».
Δεδομένης της συνεχιζόμενης μετα-αποικιακής συζήτησης σχετικά με τον ευρωπαϊκό ιμπεριαλισμό, αυτή η τελευταία πρόταση είναι τουλάχιστον απαράδεκτη.
Η φον ντερ Λάιεν, ως μέρος της λύσης των προβλημάτων της Ευρώπης, θεωρεί και την ενδεχόμενη δημιουργία «εκστρατευτικών δυνάμεων», «ομάδων μάχης» γρήγορης ανάπτυξης ακόμη και «ευρωπαϊκών δυνάμεων εισόδου».
Πρόκειται για μια σαφή έκκληση στρατιωτικοποίησης της ΕΕ.
Σε απάντηση της ομιλίας της φον ντερ Λάιεν, ο Χάιντς Μπιρμπάουμ, Πρόεδρος του Κόμματος της Ευρωπαϊκής Αριστεράς, δήλωσε:
«Εμάς στην Αριστερά δεν μας ικανοποίησε ούτε μας έπεισε ο λόγος για την Κατάσταση της Ένωσης, που διατρέχει τον κίνδυνο να θεωρηθεί ότι υπερασπίζεται τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές και το μοντέλο λιτότητας». Επιπλέον, τα σχέδια της φον ντερ Λάιεν θα οδηγούσαν αν εφαρμόζονταν στην «αύξηση της στρατιωτικοποίησης, που το μόνο της αποτέλεσμα είναι ο πόλεμος».
Αλλά η φον ντερ Λάιεν είναι διατεθειμένη να προχωρήσει ακόμα περισσότερο, δηλώνοντας ότι η ΕΕ έχει ανάγκη μηχανισμών συλλογικής λήψης αποφάσεων γι’ αυτήν την στρατιωτικοποίηση, και ότι θα ήταν καλό να εξεταστεί το ενδεχόμενο δημιουργίας ενός «Κοινού Κέντρου Επίγνωσης της Κατάστασης». Πρόσθεσε ότι η ΕΕ πρέπει επίσης να βελτιώσει επειγόντως την διαλειτουργικότητα των στρατιωτικών δυνάμεων. Για να γίνει αυτό, δήλωσε, πρέπει να επενδύσουμε σε «κοινές ευρωπαϊκές πλατφόρμες με αντικείμενο από μαχητικά αεροσκάφη, μέχρι ντρόουνς και τον κυβερνοχώρο».
Αυτή ήταν η πιο λεπτομερής ενότητα της ομιλίας της Προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, την οποία ολοκλήρωσε με ακόμα πιο συγκεκριμένες πληροφορίες: π.χ. δήλωσε ότι η ΕΕ χρειάζεται «μια Ευρωπαϊκή Πολιτική Κυβερνοάμυνας», τα πρότυπα της οποίας θα διέπονται από μια «νέα Ευρωπαϊκή Πράξη για την Ανθεκτικότητα στον Κυβερνοχώρο».
Οι κατευθύνσεις γι’ αυτά τα μέτρα θα δίνονται από την «επερχόμενη Στρατηγική Πυξίδα », ενώ στο τέλος πρόσθεσε: «Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο, κατά τη γαλλική Προεδρία, ο Πρόεδρος Μακρόν και εγώ θα συγκαλέσουμε μια Σύνοδο Κορυφής για την Ευρωπαϊκή Άμυνα».
Η εξωτερική πολιτική της ΕΕ
Όσον αφορά την Τουρκία, μια χώρα που βρίσκεται πολύ κοντά στην ΕΕ και ως εκ τούτου συνιστά μια εξαιρετικά περίπλοκη περίπτωση, η φον ντερ Λάιεν δεν είπε τίποτα πέρα από την αναγνώριση της ύπαρξής της. Είχε περισσότερα να πει για την περιοχή του Ινδοειρηνικού, μια περιοχή που βρίσκεται πολύ μακριά από την Ευρώπη, και επομένως υπάρχει μεγάλος χώρος για αιτήματα και επιθυμίες. Η Πρόεδρος της Επιτροπής πιστεύει ότι η ΕΕ μπορεί να απαντήσει στην παγκόσμια πρωτοβουλία της Κίνας «Μια ζώνη, ένας δρόμος» μέσω των «εταιρικών σχέσεων μιας Παγκόσμιας Πύλης». Μένει να δούμε τι μορφή θα πάρουν αυτές οι εταιρικές σχέσεις, δεδομένου ότι η ΕΕ αγωνίζεται ήδη να διαχειριστεί το δικό της σχέδιο ανάκαμψης ύψους 750 δισεκατομμυρίων ευρώ.
Η Πρόεδρος της Επιτροπής ισχυρίστηκε ότι το Νέο Σύμφωνο για τη Μετανάστευση και το Άσυλο, που έχει στόχο τον βέλτιστο συντονισμό μεταξύ των κρατών μελών, δημιουργεί ένα «ισορροπημένο και ανθρώπινο» ευρωπαϊκό σύστημα μετανάστευσης.
Οι τελευταίες παρατηρήσεις της φον ντερ Λάιεν εντάσσονταν στη θέση της για «Ένωση με ψυχή». Κλείνοντας την ομιλία της αναφέρθηκε στην ιστορία τής μεγάλης ιταλίδας αθλήτριας Μπεατρίτσε Βίο, η οποία κέρδισε το χρυσό μετάλλιο στην ξιφασκία στους τελευταίους Παραολυμπιακούς Αγώνες. Η φον ντερ Λάιεν δήλωσε ότι ελπίζει πώς οι πολίτες της ΕΕ θα αντλήσουν έμπνευση από την Μπεατρίτσε Βίο. Φαίνεται ότι όλοι μας πρέπει να αντιμετωπίζουμε το μέλλον με «επιμονή και μια αδιάκοπη αισιοδοξία». Με μια αδιάκοπη αισιοδοξία, λοιπόν, προχωρούμε ακάθεκτοι/ες!
υποσημείωση
- ΣτΜ: Το σχέδιο "Fit for 55" είναι ένα πακέτο μέτρων που περιλαμβάνει στοχευμένες αναθεωρήσεις και προτάσεις για την υλοποίηση του στόχου μείωσης των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου στην ΕΕ κατά 55% έως το 2030, σε σύγκριση με τους στόχους του 1990.
Further reading:
"Building the world we want to live in" – Neoliberalism with a human mask?, Roland Kulke on von der Leyen’s first State of the Union speech, Oct. 2020