Στο πλαίσιο της COP27, η οποία έλαβε χώρα στην Αίγυπτο τον Νοέμβριο, η Φατμά Χαφαγκί παρέχει μια αναλυτική επισκόπηση των φεμινιστικών αγώνων στην στην περιοχή των αραβικών κρατών που συνδέονται στενά με τα ζητήματα του κλίματος.
(ενημερωμένη 20/11/2022)
Ο αραβικός κόσμος βιώνει τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, μαζί με την άνοδο των θερμοκρασιών που απειλούν τη ζωή στη Γη. Οι επιπτώσεις αυτές περιλαμβάνουν την αύξηση των κρίσεων που οφείλονται στο κλίμα, την εξαφάνιση των υδάτινων πόρων, την άνοδο της στάθμης της θάλασσας, τη ρύπανση των ποταμών και άλλους παράγοντες που επηρεάζουν, τόσο τις κοινωνίες γενικότερα, όσο και τις γυναίκες πιο συγκεκριμένα. Οι γυναίκες υφίστανται τους κινδύνους και τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, εν μέσω των συνεχιζόμενων ένοπλων συγκρούσεων και πολέμων στον αραβικό κόσμο, και της συνεχιζόμενης ισραηλινής στρατιωτικής παρουσίας στα Κατεχόμενα Παλαιστινιακά Εδάφη (OPT), από το 1967. Οι αραβικές κυβερνήσεις καθυστέρησαν να αντιμετωπίσουν τα ζητήματα της κλιματικής αλλαγής και τις επιπτώσεις τους για τις περιθωριοποιημένες και φτωχές κοινότητες της περιοχής μας.
Η αύξηση των προβλημάτων στις εμπόλεμες ζώνες και τις διασυνοριακές περιοχές
Στα Κατεχόμενα Παλαιστινιακά Εδάφη, το Ισραήλ ελέγχει το 80% των υδάτων του υδροφόρου ορίζοντα της Δυτικής Όχθης. Στη Γάζα, ο κόσμος δεν έχει πρόσβαση στην καλλιεργήσιμη γεωργική γη της συνοριακής «ουδέτερης ζώνης» που οριοθετείται από το Ισραήλ, αποκλείοντάς τους από το 20% των συνολικών εύφορων γεωργικών εκτάσεων. Στη Δυτική Όχθη και την Ανατολική Ιερουσαλήμ, η ανεπαρκής ρύθμιση του αέρα, του εδάφους και του νερού λόγω της παρουσίας των ισραηλινών οικισμών, αποτελούν επιπλέον περιβαλλοντικές απειλές. Στην Παλαιστίνη, την περίοδο 2012-2013 καταστράφηκαν 118 εγκαταστάσεις ύδρευσης και αποχέτευσης. Η επισιτιστική ανασφάλεια πλήττει επί του παρόντος το ένα τρίτο των Παλαιστινίων. Το ποσοστό αυτό αναμένεται να αυξηθεί, καθώς 85% των καλλιεργούμενων εκτάσεων στην Παλαιστίνη ποτίζονται από βροχοπτώσεις, ενώ οι βροχοπτώσεις αναμένεται να μειωθούν κατά 30% στο 28% των εδαφών αυτών, σύμφωνα με τις προβλέψεις για την Ανατολική Μεσόγειο.
Οι διασυνοριακές εξαρτήσεις μεταξύ των χωρών της περιοχής περιπλέκουν το ζήτημα της αντιμετώπισης της κλιματικής κρίσης. Η εξάρτηση του Ιράκ από την Τουρκία και το Ιράν, προκειμένου να διαθέτει μια σταθερή παροχή υδάτων, αυξάνει την ευαλωτότητά του. Αλλά και η Συρία στηρίζεται στα ύδατα του Ευφράτη και της Τουρκίας. Όταν η Τουρκία κατασκεύασε φράγματα για να περιορίσει τη ροή του νερού της προς τη Συρία στη διάρκεια του πολέμου, η χώρα αντιμετώπισε μεγάλες ελλείψεις. Οι Παλαιστίνιοι εξαρτώνται από το νερό που αγοράζουν από την κατοχική δύναμη, γεγονός που τους καθιστά ευάλωτους. Επιπλέον, το Λεβάντε, το Μαγκρέμπ και τα κράτη του Κόλπου πρέπει να διατηρούν σταθερές πολιτικές σχέσεις μεταξύ τους, για την προστασία των πιθανών κοινών διασυνοριακών δικτύων ηλεκτρικής ενέργειας.
Η «θηλυκοποίηση της αγροτικής εργασίας»
Στον αραβικό κόσμο, το μεγαλύτερο μέρος του γυναικείου εργατικού δυναμικού ασχολείται με τη γεωργία. Σε αυτές τις χώρες, εκατομμύρια γυναίκες εργάζονται σε γεωργικές εκτάσεις που δεν είναι δικές τους. Αυτό συμβαίνει, παρά το γεγονός ότι οι γυναίκες που εργάζονται στον γεωργικό τομέα είναι οι πλέον κατάλληλες για τη διατήρηση των χερσαίων και υδάτινων πόρων, καθώς και του περιβάλλοντος γενικότερα.
Οι γυναίκες αναλαμβάνουν πολλές εργασίες στη γεωργία. Εργάζονται κυρίως ως μη αμειβόμενοι οικογενειάρχες ή ως αμειβόμενες εργάτριες γης με ελάχιστο και εποχιακό εισόδημα. Εκτιμάται ότι οι γυναίκες κατέχουν μόνο το 5% της γεωργικής γης στον αραβικό κόσμο. Στην Αίγυπτο, παρά το γεγονός ότι έχει το αρχαιότερο γεωργικό σύστημα, οι γυναίκες κατέχουν μόνο το 5% της γης. Στην Τυνησία, κατέχουν λιγότερο από 14%. Στον Λίβανο κατέχουν το 7,1%, ενώ στη Σαουδική Αραβία το 8%. Η συμμετοχή των γυναικών στο γεωργικό εργατικό δυναμικό στον αραβικό κόσμο, αυξήθηκε απότομα τις τελευταίες δεκαετίες, από περίπου 30% το 1980 σε 45% το 2010. Η αύξηση αυτή είναι ταχύτερη από οποιαδήποτε άλλη περιοχή του κόσμου. Σε ορισμένες χώρες της περιοχής, ως αποτέλεσμα της μετανάστευσης των ανδρών και των ένοπλων συγκρούσεων, οι γυναίκες αποτελούν πάνω από το 60% του γεωργικού εργατικού δυναμικού, γεγονός που οδήγησε στη δημιουργία του όρου «θηλυκοποίηση της γεωργικής εργασίας».
Όπως και σε πολλές άλλες περιοχές, οι γυναίκες στον αραβικό κόσμο είναι υπεύθυνες για την παραγωγή του 60-80% των τροφίμων, και όμως, σπάνια κατέχουν γεωργική γη. Εργάζονται σε καθεστώς μικρής εξασφάλισης της ιδιοκτησίας, μικρής συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων και περιορισμένου ελέγχου στη χρήση της γης. Οι κοινωνικά κατασκευασμένοι έμφυλοι ρόλοι, η άνιση πρόσβαση στη διαχείριση της γης και οι πρακτικές διακρίσεων περιορίζουν περαιτέρω την πρόσβαση των γυναικών στη γη και τον έλεγχό της. Όλα αυτά, σε συνδυασμό με κάποια κοινά πρότυπα συμπεριφοράς που σχετίζονται με τη γη και αντικατοπτρίζουν εθιμικούς και θρησκευτικούς νόμους και πρακτικές στον αραβικό κόσμο, διαμορφώνουν την πρόσβαση και τον έλεγχο που οι γυναίκες έχουν στη γη.
Το βάρος της (μη αμειβόμενης) φροντίδας
Επιπλέον, οι γυναίκες επιβαρύνονται και με τη -μη αμειβόμενη- φροντίδα που παρέχουν στον οικιακό χώρο, καθώς σηκώνουν το βάρος της κάλυψης των αναγκών όλων των μελών της οικογένειας και της διαχείρισης των περιορισμένων πόρων που έχουν στη διάθεσή τους για τη διασφάλιση της ασφάλειας και της υγείας τους. Οι επιβαρύνσεις αυτές επιδεινώνονται λόγω της κλιματικής αλλαγής, αλλά και εξαιτίας της αποτυχίας των δημόσιων πολιτικών και προγραμμάτων να λάβουν υπόψη τους τις ανάγκες των πλέον περιθωριοποιημένων ομάδων, καθώς και εκείνες των γυναικών και των κοριτσιών.
Οι προοπτικές για το μέλλον
Οι γυναίκες πρέπει να πάρουν τον έλεγχο των οικονομικών πόρων, όπως η γη και το νερό, ώστε να διασφαλίσουν την ασφάλειά τους, τη συμμετοχή τους στη λήψη αποφάσεων και την ενεργό συμμετοχή τους. Πρέπει επίσης, να έχουν πρόσβαση σε τεχνολογίες και υπηρεσίες οι οποίες θα μειώσουν τον φόρτο εργασίας τους.
Με το κλείσιμο της COP27 και ενόψει της διοργάνωσης της COP28 στον αραβικό κόσμο, οι εδώ φεμινίστριες πιστεύουν ότι οι γυναίκες και τα κορίτσια έχουν το δικαίωμα να συμμετέχουν δυναμικά και να ηγούνται των προσπαθειών για την επίτευξη της κλιματικής δικαιοσύνης, ως ισότιμοι κάτοχοι δικαιωμάτων και φορείς αλλαγής.
Δυστυχώς, τα Ηνωμένα Έθνη έχουν καταστήσει πολύ δύσκολη τη διαπίστευση των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών που επιθυμούν να συμμετέχουν ή να παρακολουθούν οποιαδήποτε COP. Πρέπει να εγγράφονται ένα χρόνο νωρίτερα και να συμπληρώνουν μια πολύ σύνθετη αίτηση. Όσον αφορά την COP27 στο Σαρμ Αλ Σέιχ, οι διοργανωτές δεν διευκόλυναν τη συμμετοχή των ΜΚΟ σε αυτήν. Οι αρμόδιες αρχές προτίμησαν να επιλέξουν 28 αιγυπτιακές ΜΚΟ που δεν δραστηριοποιούνται απαραίτητα στο πεδίο της κλιματικής αλλαγής, για να συμμετάσχουν στην COP27. Πρόκειται για ΜΚΟ φιλικές προς την κυβέρνηση. Ο χώρος της κοινωνίας των πολιτών στην Αίγυπτο πρέπει να είναι ανοιχτός σε κάθε είδους οργανώσεις, συνδικάτα και κινήματα, για όλες τις εθνικές ή διεθνείς εκδηλώσεις.
Τα περισσότερα μέτρα αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής, δεν λαμβάνουν υπόψη τους τον ρόλο των γυναικών και τη ζωτική συμβολή τους. Ούτε η συνεχιζόμενη αδιαφορία για τον ρόλο και τη συμμετοχή των γυναικών, ούτε τα μέτρα που έχουν ληφθεί μέχρι στιγμής μπορούν να προσφέρουν αποτελεσματικές ή βιώσιμες λύσεις απέναντι στην κλιματική κρίση. Οι γυναίκες στον αραβικό κόσμο δεν είναι παθητικά θύματα της κλιματικής αλλαγής· είναι στην πρώτη γραμμή της δράσης για το κλίμα ως καταλύτες της αλλαγής, των οποίων οι ποικίλες γνώσεις και δεξιότητες είναι απαραίτητες για μια μετασχηματιστική δράση για το κλίμα.
Παραπομπές:
(1) Οι πρώτες επικαιροποιημένες εθνικές προτάσεις της Αιγύπτου (8 Ιουνίου 2022)
(2) Εθνική στρατηγική της Αιγύπτου για την κλιματική αλλαγή με ορίζοντα το 2050. Συντάχθηκε από την Integral Consult
(3) Khafagy, Fatma (2022), Impact of Climate Change on Women in Egypt
(4) Εθνική στρατηγική για την ενσωμάτωση της διάστασης του φύλου στην κλιματική αλλαγή στην Αίγυπτο (Ιούνιος 2021), EEAA, CIUCN, CEDARE