Η κρίση του κορωνοϊού έχει ήδη σκοτώσει εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους παγκοσμίως. Οι πολιτικοί και η κοινωνία συνολικά, σωστά επικεντρώθηκαν στην καταπολέμηση του ιού. Παρόλα αυτά, πίσω από την πανδημία κρύβεται μια περιβαλλοντική καταστροφή που εκρήγνυται με αργό ρυθμό. Η κρίση του κορωνοϊού είναι μόνο ένα μικρό μέρος του παζλ.
Ο Covid-19 εντοπίστηκε για πρώτη φορά τον Νοέμβριο του 2019 στην πόλη Γουχάν. Είναι μια μεταδοτική ασθένεια προερχόμενη από έναν ιό ο οποίος είναι πολύ πιθανό να «ξεπήδησε» από ένα είδος νυχτερίδας, τον ρινόλοφο, στον άνθρωπο. Τούτο είναι ευρέως γνωστό, είναι όμως εντυπωσιακό το πόσα λίγα λέγονται για τις πραγματικές του επιπτώσεις. Όταν ο άνθρωπος μπορεί να προσβληθεί από θανατηφόρες ασθένειες προερχόμενες από τα ζώα, ποιες είναι οι συνέπειες; Είναι φυσιολογικό ή μήπως πρόκειται για μεμονωμένο περιστατικό;
Δυστυχώς, οι περιπτώσεις ιών που μεταδίδονται στους ανθρώπους από τα σπονδυλωτά σίγουρα δεν αποτελούν εξαίρεση. Το 60% των λοιμωδών νόσων που προσβάλλουν τον άνθρωπο προέρχονται από σπονδυλωτά. Οι ασθένειες αυτές είναι γνωστές ως «ζωονοσογόνοι» ιοί και ο αριθμός τους θα αυξηθεί ακόμη περισσότερο αν εξετάσουμε την προέλευση των αναδυόμενων λοιμωδών νόσων: το 75% των νέων παθογόνων οργανισμών που προκαλούν ασθένειες στους ανθρώπους προέρχονται από την άγρια φύση. [1]
Ο κορωνοϊός και η υπέρβαση των «πλανητικών ορίων»
Πώς όμως μεταδόθηκε ο ιός από ένα ζώο ξενιστή στον άνθρωπο; Για να απαντήσουμε στην ερώτηση, πρέπει να κάνουμε ένα βήμα πίσω και να εξετάσουμε τη σχέση μεταξύ ζώων και ανθρώπων, καθώς και τη μεγαλύτερη εικόνα του τρόπου με τον οποίο τα ανθρώπινα όντα αλληλεπιδρούν με τον φυσικό κόσμο. Είναι σημαντικό ότι το 2019, η χρονιά του «ζωονοσογόνου γεγονότος» κατά την οποία ο κορωνοϊός ξεπέρασε το φράγμα των ειδών για να μολύνει τον άνθρωπο, ήταν η πιο καυτή χρονιά που είχε καταφραφεί παγκοσμίως. Αυτό εγείρει άμεσα το ζήτημα των «πλανητικών ορίων». Τα «πλανητικά όρια» είναι μια έννοια που κατασκεύασαν επιστήμονες του Stockholm Resilience Centre (Κέντρο Ανθεκτικότητας της Στοκχόλμης) [2]. Προς το παρόν, το «όριο» που έχει μελετηθεί περισσότερο και θεωρείται ως το πιο πιεστικό, είναι αυτό της υπερθέρμανσης του πλανήτη. Απομένει πολύ λίγος χρόνος για να επιτευχθεί η άνοδος της παγκόσμιας θερμοκρασίας κάτω από 1,5 ° C κατ ‘ανώτατο όριο, σε σύγκριση με τα προβιομηχανικά επίπεδα.
Ωστόσο, αυτό είναι μόνο ένα από τα πολλά πλανητικά όρια: εάν συνεχίσουμε να υπερβαίνουμε αυτά τα όρια στα επόμενα χρόνια, το τίμημα θα είναι ο αφανισμός μας. Αν εμείς, τα ανθρώπινα όντα, επιθυμούμε να διασφαλίσουμε τη συνέχεια της ύπαρξής μας σε ένα ασφαλές περιβάλλον, όχι μόνο πρέπει να πλησιάσουμε τον στόχο του 1,5 ° C, πρέπει, επίσης, να προστατεύσουμε τους ωκεανούς από την οξίνιση (ΣτΜ: αύξηση της οξύτητας), να διατηρήσουμε τα στρώματα χούμου για την αγροτική μας παραγωγή, να προστατεύσουμε τη φυσική βιοποικιλότητα και πολλά άλλα. Αλλά και εδώ η κατάσταση επιδεινώνεται δραματικά: τρία από τα παραπάνω έντεκα όρια έχουν ήδη παραβιαστεί.
Σημείωση: Το εσωτερικό (πράσινο) σκιασμένο εννεάγωνο αντιπροσωπεύει τον ασφαλή χώρο επιβίωσης, με τα προτεινόμενα επίπεδα ορίων στο εξωτερικό του περίγραμμα. Το μέγεθος των σφηνών για κάθε όριο δείχνει την εκτίμηση της τρέχουσας θέσης της μεταβλητής ελέγχου. Τα σημεία δείχνουν την εκτιμώμενη πρόσφατη εξέλιξη (από το 1950 ως σήμερα) κάθε μεταβλητής ελέγχου. Όσον αφορά την απώλεια της βιοποικιλότητας, το τρέχον εκτιμώμενο επίπεδο του ορίου είναι 100 εξαφανίσεις ανά εκατομμύριο ειδών το χρόνο και υπερβαίνει τον διαθέσιμο χώρο του γραφήματος.
Η εξαφάνιση των ειδών έχει ήδη λάβει καταστροφικές διαστάσεις. Ως εκ τούτου, οι επιστήμονες αποκαλούν την εποχή μας: εποχή της έκτης μαζικής εξαφάνισης.
Αλλά τι έχουν να κάνουν όλα αυτά με την τρέχουσα πανδημία; Δύο από τα πλανητικά όρια είναι η βιοποικιλότητα και η αλλαγή της χρήσης του εδάφους, δηλαδή η αποψίλωση των δασών. Αυτά τα δύο «όρια» από μόνα τους αρκούν για να εξηγήσουν τι προκάλεσε την εμφάνιση του κορωνοϊού: το γεγονός ότι οι άνθρωποι παρεμβαίνουν υπέρμετρα στον φυσικό κόσμο.
Το Κεφαλαιόκαινο και η εκμετάλλευση του Παγκόσμιου Νότου
Η κύρια αιτία της κρίσης του κορωνοϊού και άλλων παρεμφερών είναι η συνεχής ενσωμάτωση ολοένα και μεγαλύτερων τομέων οικονομικής δραστηριότητας στις διεθνείς καπιταλιστικές αλυσίδες εφοδιασμού. Εδώ πρέπει να καταστήσουμε σαφές ότι δεν ευθύνονται γι’ αυτό οι ίδιοι οι «άνθρωποι». Γι ‘αυτό είναι καλύτερο να χρησιμοποιούμε τον όρο Κεφαλαιόκαινο αντί για Ανθρωπόκαινο. Ο τελευταίος όρος υποδηλώνει ότι οι άνθρωποι ως είδος είναι υπεύθυνοι για το τρέχον επίπεδο της περιβαλλοντικής καταστροφής. Ωστόσο, δεν είναι οι ίδιοι οι άνθρωποι, αλλά οι κεφαλαιακές συσσωρεύσεις και οι σχέσεις εξουσίας [3].
Η χρηματιστικοποίηση της οικονομίας που στηρίζεται στον ανταγωνισμό κάνει τις χώρες του Παγκόσμιου Νότου να οδηγούνται στην εκμετάλλευση των φυσικών τους πόρων με ολοένα αυξανόμενο ρυθμό και να επεκτείνουν όλο και πιο πολύ τη γεωργική τους γη. Ένας από αυτούς τους «φυσικούς πόρους» είναι τα ζώα, τα οποία εκτρέφονται σε τραγικές συνθήκες, στο πλαίσιο της εντατικής εκτροφής, σε όλο και μεγαλύτερους αριθμούς. Και είναι ακριβώς αυτά τα σπονδυλωτά, τα οποία θεωρούμε «δικά μας» (πρόβατα, αγελάδες και χοίροι) που φέρουν τα πιο ιικά στελέχη (30 κατά μέσο όρο), ενώ τα άγρια ζώα γενικά φέρουν μόνο ένα [4].
Το Κεφαλαιόκαινο χαρακτηρίζεται από την καταστροφή όλο και περισσότερων φυσικών ζωνών που στο παρελθόν ήταν σε μεγάλο βαθμό ανέγγιχτες. Τα ζώα που ζουν σε αυτούς τους βιοτόπους υφίστανται τόσο μεγάλη πίεση, ώστε να εξαφανίζονται ολόκληρα είδη. Τα μεμονωμένα ζώα βιώνουν υψηλά επίπεδα στρες, που βλάπτει το ανοσοποιητικό τους σύστημα και τα καθιστά πιο ευάλωτα στους παθογόνους οργανισμούς. Αυτά τα ζώα έχουν περισσότερες πιθανότητες να έρθουν σε επαφή με τον άνθρωπο. Εκτός από την επέκταση της γεωργίας μέσω της καταπάτησης και την αύξηση της εξόρυξης των φυσικών πόρων, μερικώς υπεύθυνη είναι και η μεγάλης κλίμακας επέκταση των δρόμων και των πόλεων, γιατί και τα δύο οδηγούν σε υψηλότερα επίπεδα αποψίλωσης των δασών και κυκλοφορίας των οχημάτων. Οι δυο τελευταίοι παράγοντες μπορούν, με τη σειρά τους, να ενισχύσουν τη μετάδοση ιών. Σε παγκόσμιο επίπεδο, η αεροπορική βιομηχανία είναι, βέβαια, ένας σημαντικός παράγοντας που συνδέεται άμεσα με την ταχεία εξάπλωση των ιών.
Νέες επιστημονικές προσεγγίσεις για μια ολιστική κατανόηση της «πλανητικής υγείας»
Δεν είναι τυχαίο ότι οι επιστήμονες συζητούν επί του παρόντος δύο έννοιες που ταιριάζουν πολύ στην κριτική που ασκεί η Αριστερά στη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση. Από τη μια πλευρά, υπάρχει η έννοια της «ενιαίας υγείας», η οποία υποστηρίζει τη συνεργασία μεταξύ γιατρών και κτηνιάτρων, οι οποίοι στη συνέχεια θα πρέπει να συνεργαστούν με ανθρωπολόγους και οικονομολόγους, προκειμένου να επιτύχουν μια ολιστική προσέγγιση της δημόσιας υγείας. Το άλλο πρόγραμμα ονομάζεται «Πλανητική Υγεία» και «εστιάζει στις σχέσεις μεταξύ της ανθρώπινης υγείας και των πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών συστημάτων, καθώς και των φυσικών συστημάτων του πλανήτη μας, από τα οποία εξαρτάται η ύπαρξη του ανθρώπινου πολιτισμού» [5].
Το «Από τη δημόσια στην πλανητική υγεία: ένα μανιφέστο» προσφέρει συναρπαστικά σημεία εκκίνησης για πρακτικές που είναι και διαφορετικές και επαναστατικές. Το μανιφέστο μιλά για την ανάγκη μιας νέας «φιλοσοφίας ζωής», η οποία καταδικάζει ανοιχτά την κυρίαρχη νεοφιλελεύθερη παγκόσμια τάξη πραγμάτων, και υποστηρίζει ότι οι δεσμοί που συνδέουν τους ανθρώπους, και μεταξύ τους και με τον φυσικό κόσμο, είναι απαραίτητος όρος για την επίτευξη μιας «νέας κατανόησης του πλανητισμού και της ευημερίας όλων». Το μανιφέστο είναι ένας βαθύς αναστοχασμός πάνω στις προϋποθέσεις της «καλής ζωής για όλους», ένα όραμα για το οποίο η παγκόσμια Αριστερά μιλά εδώ και πολύ καιρό.
Ο δυτικός καρτεσιανισμός ανοίγεται και σε άλλες επιστημολογίες
Αυτή η καινοφανής συνειδητοποίηση και η νέα γλώσσα που δημιουργεί προσφέρουν σαφή σημεία σύνδεσης με τις επιστημολογίες (θεωρίες της γνώσης) και τις τελετουργικές πρακτικές των κοινωνιών του Παγκόσμιου Νότου. Στα παραδείγματα περιλαμβάνονται οι λατινοαμερικάνικες έννοιες: «sumak kawsay» και «buen vivir», ιδιαίτερα γνωστές σήμερα, αλλά και κάποιες αρχές που, δυστυχώς, σπάνια συζητούνται στην Ευρώπη, όπως τα ινδικά κινήματα Sarvodaya και Gram Sabha, το νοτιοαφρικανικό Ubuntu, ή η έννοια «ujamaa» του Julius Nyerere.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρωπαϊκή Ένωση, ο όρος «Πράσινο New Deal» συζητιέται ευρέως, κυρίως μετά τον Μάρτιο του 2019. Παρότι αυτό το εξαιρετικά πολύμορφο πρόγραμμα υπέστη ένα σημαντικό πλήγμα με την αποχώρηση του Μπέρνι Σάντερς από τις προκριματικές εκλογές για την προεδρία του Δημοκρατικού Κόμματος των ΗΠΑ στις 8 Απριλίου 2020, για ένα ευρύ φάσμα αριστερών κινημάτων του Παγκόσμιου Βορρά παραμένει η μόνη πρόταση που έχει τη δύναμη να ενώνει τα μέλη τους, στο πλαίσιο της συζήτησης για τον μετασχηματισμό.
Όπως συζητιέται στους αριστερούς κύκλους των ΗΠΑ και της Ευρώπης, το Πράσινο New Deal προσφέρει πολλά εξαιρετικά σημεία εκκίνησης, αλλά δυστυχώς, και στις δύο περιπτώσεις, τα προτεινόμενα μέτρα αφορούν μόνο τις αντίστοιχες ηπείρους. Στο σημείο αυτό η Αριστερά, και στις δύο πλευρές του Βόρειου Ατλαντικού, έχει πολλά να μάθει από τα προαναφερθέντα πολιτικά προγράμματα και τις επιστημολογίες που ανέπτυξαν οι κοινωνίες του Παγκόσμιου Νότου. Αυτός είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους το tranform! europe ξεκίνησε φέτος μια σειρά διαδικτυακών σεμιναρίων σε συνεργασία με το ίδρυμα Rosa-Luxemburg Βρυξελλών, το ίδρυμα Rosa-Luxemburg Νέας Υόρκης και το Transnational Institute (TNI). Στα διαδικτυακά σεμινάρια, θα συζητήσουμε τη μορφή που μπορεί να πάρει ένα a priori διεθνιστικό «Παγκόσμιο Πράσινο New Deal». Πρόκειται για ένα πολιτικό πρόγραμμα που αντιμετωπίζει την Ευρώπη σα μια «επαρχία».
Μια επαρχιακή Ευρώπη ως μέρος ενός παγκόσμιου ριζοσπαστικού προγράμματος
Τη δεκαετία του 1990, διεξήχθη μια φιλοσοφική «πρωτοβουλία διαλόγου» μεταξύ Λατινοαμερικανών φιλόσοφων της απελευθέρωσης και εκπροσώπων της ευρωπαϊκής θεωρίας του λόγου. Ο στόχος ήταν να συζητηθεί το ζήτημα του πώς μια διαπολιτισμική φιλοσοφία μπορεί να είναι αποτελεσματική από την οπτική γωνία των καταπιεσμένων και των αποκλεισμένων. Η συζήτηση πραγματοποιήθηκε ως απάντηση στην απόρριψη των θεωριών «υλοποίησης της ιδανικής επικοινωνιακής κοινότητας», που συνδέονται κυρίως με τους Χάμπερμας και Καρλ-Όττο Άπελ [6]. Η «εξέγερση» ενάντια στους Ευρωπαίους εκπροσώπους της «ατελούς νεοτερικότητας» (Χάμπερμας) είχε ως προμετωπίδα της τον Ενρίκε Ντούσελ (Enrique Dussel), τον πιο αναγνωρισμένο υποστηρικτή της φιλοσοφίας της απελευθέρωσης. Μετά την απόπειρα δολοφονίας του κατά τη διάρκεια μιας βομβιστικής επίθεσης στην πατρίδα του την Αργεντινή, το 1973, ο Ντούσελ έζησε και εργάστηκε στο Μεξικό, από όπου το πρόγραμμά του για τη διανεοτερικότητα, που επικεντρώνεται στους κοινωνικά αποκλεισμένους και τους καταπιεσμένους, βοήθησε τις αντιηγεμονικές επιστημολογίες να πάρουν προβάδισμα.
Τώρα τι;
Επομένως, βλέπουμε ότι ο κορωνοϊός δεν εμφανίστηκε από το πουθενά. Ο ιός είναι μια ιδιαίτερα τρομακτική κρίση που πλήττει την παγκόσμια κοινωνία, αλλά ταυτόχρονα, δεν αποτελεί μεμονωμένο γεγονός, που παρόμοιά του δεν πρόκειται να ξαναδούμε. Ο κορωνοϊός είναι συνέπεια ενός μη βιώσιμου τρόπου ζωής, που ενισχύεται από τη λογική του κεφαλαίου και τον καταναλωτισμό που συμβαδίζει με αυτόν. Η επιδίωξη μεγάλου κέρδους, ο ταξικός πόλεμος ενάντια στους καταπιεσμένους και η συνεχής χρηματική αποτίμηση της φύσης από το καπιταλιστικό σύστημα, αποτελούν τις αιτίες αυτής της καταστροφικής κρίσης. Εάν δεν βελτιώσουμε τη ζωή όλων των ανθρώπων και των τοπικών τους κοινοτήτων, τότε η τρέχουσα κρίση θα ωχριά μπροστά σε όσες πρόκειται να έρθουν στο μέλλον.
Σημειώσεις
- Jones, K., Patel, N., Levy, M. κ.ά., ‘Global trends in emerging infectious diseases’, Nature 451, 990–993 (2008): doi.org/10.1038/nature06536
- Rockström, J., Steffen, W., Noone, K. κ.ά. (2009), ‘Planetary boundaries: exploring the safe operating space for humanity’, Ecology and Society 14(2): 32.
- Σε αυτό το σημείο, δείτε επίσης την κριτική στην έννοια του Ανθρωπόκαινου, του Elmar Flatschart: Flatschart, E. (2017) ‘Anthropozän oder Kapitalozän? Der emanzipatorische Gehalt ökologischer Krisenbearbeitung zwischen Gesellschaft und Technik’, στο: Buckermann, Paul/Koppenburger, Anne/Schaupp, Simon: Kybernetik, Kapitalismus, Revolutionen. Emanzipatorische Perspektiven im technologischen Wandel, Unrast, Μύνστερ, 127-161.
- Johnson, CK., Hitchens, PL., Pandit, PS., Rushmore, J., Evans, TS., Young, CCW., Doyle, MM. (2020) Global shifts in mammalian population trends reveal key predictors of virus spillover risk. Proc. R. Soc. B 287: 20192736.
- Olaf Müller κ.ά.: Planetary Health: Ein umfassendes Gesundheitskonzept, Dtsch Arztebl (2018); 115(40): A-1751 / B-1473 / C-1459.
- Karl-Otto Apel: ‘Die Diskursethik vor der Herausforderung der “Philosophie der Befreiung”. Versuch einer Antwort an Enrique Dussel’ στο: Raúl Fornet-Betancourt (ed.), Diskursethik oder Befreiungsethik?, Άαχεν 1992, σ. 17.