Η σημερινή κατάσταση στην Ευρώπη, κυριαρχoύμενη από θέματα όπως το Brexit, η μετανάστευση και η ευρωπαϊκή κρίση, θέτει μια σειρά από ερωτήματα για τα οποία οφείλουμε να αναζητήσουμε απαντήσεις. Επηρεάζει, άραγε, η σημερινή κατάσταση στην Ευρώπη τις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης; Πώς θα κινηθεί η ριζοσπαστική αριστερά στην περιοχή και ποιους στόχους θα θέσει;
Τα γεγονότα των τελευταίων μηνών διέψευσαν όλες τις ιδέες και τα οράματα του παρελθόντος –κυρίαρχα μέχρι και πριν από λίγα χρόνια- αναφορικά με την εξέλιξη της Ευρώπης. Το ερώτημα είναι αν ισχύει το ίδιο και για την περιοχή της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Σε κάποια έκταση ναι, αλλά η εν λόγω περιοχή έχει και ορισμένες ιδιαιτερότητες. Ο λόγος είναι ότι αυτή η περιοχή της Ευρώπης δεν γνώρισε την ανάπτυξη που γνώρισε η πλειονότητα των ευρωπαϊκών κρατών. Με άλλα λόγια, οι χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης (Χώρες ΚΑΕ) δεν πέρασαν ποτέ από το στάδιο της οικοδόμησης του κράτους πρόνοιας δυτικού τύπου, αλλά μετέβησαν απευθείας σε εκείνο της νεοφιλελεύθερης, παγκοσμιοποιημένης Ευρώπης με περιορισμένες κοινωνικές εγγυήσεις. Αξίζει να σημειωθεί ότι ορισμένοι κοινωνιολόγοι και ιστορικοί θεωρούν ότι η γοργή εξάπλωση του κοινωνικού κράτους τις δεκαετίες του 1950 και 1960 αποτελούσε την απάντηση της Δύσης στα σοσιαλιστικά καθεστώτα της Ανατολικής Ευρώπης. Η σημερινή κατάσταση θέτει μια σειρά από ερωτήματα που αναζητούν απαντήσεις. Επηρεάζει, άραγε, η σημερινή κατάσταση στην Ευρώπη την περιοχή της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης; Πώς θα κινηθεί η ριζοσπαστική αριστερά σε αυτή την περιοχή και ποιους στόχους θα θέσει;
Η αυξανόμενη σημασία των χωρών της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης
Σήμερα, ο ρόλος των χωρών ΚΑΕ και η επίδρασή τους στην υπόλοιπη Ευρώπη αναγνωρίζεται όλο και πιο πολύ. Το Brexit θα αυξήσει ακόμη περισσότερο τη σημασία τους, ως αποτέλεσμα της αύξησης του σχετικού τους βάρους. Οι χώρες ΚΑΕ διαθέτουν το 21% του ευρωπαϊκού πληθυσμού και το 26,5% των εδρών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Μετά την αποχώρηση του Ηνωμένου Βασιλείου, ο πληθυσμός τους θα αντιπροσωπεύει το 23% του ευρωπαϊκού, ενώ η Πολωνία θα αποτελεί την πέμπτη χώρα της ΕΕ σε μέγεθος πληθυσμού. Και δεν αναφέρομαι καν στην αύξηση του γεωστρατηγικού ρόλου της περιοχής. Στον σημερινό κόσμο, όλες οι χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης είναι, ουσιαστικά, στην πρώτη γραμμή των πολιτικών και, σε μερικές περιπτώσεις, στρατιωτικών εντάσεων ενώ ταυτόχρονα είναι μέλη του ΝΑΤΟ. Όλα αυτά τα κράτη γνώρισαν τον λεγόμενο μετασχηματισμό με βάση τις αρχές της Συναίνεσης της Ουάσινγκτον (Washington Consensus), παρότι ορισμένα προτιμούν να χρησιμοποιούν διαφορετικό όνομα γι’ αυτό, όπως π.χ. η Βουλγαρία που χρησιμοποιεί τον όρο “Ran-Utt Program”, ενώ παραμένουν όλα στην ευρωπαϊκή ημιπεριφέρεια με ελάχιστες ευκαιρίες προσέγγισης των μέσων ευρωπαϊκών όρων σε εύλογο διάστημα. Η ιστορία της περιοχής βρίθει προσπαθειών πολιτικής διευθέτησης. Πουθενά αλλού στην Ευρώπη δεν πέτυχαν τόσο καλά η επιβολή του νεοφιλελεύθερου δόγματος και η εκρίζωση της αλληλεγγύης από τη νοοτροπία των κατοίκων.
Ανάμεσα στις συνέπειες που είχε η διαδικασία μετασχηματισμού στις κοινωνίες της περιοχής σημειώνουμε: την απώλεια της πολιτικής εκπροσώπησης για τη ριζοσπαστική αριστερά, τη σημαντική καταπίεση των αριστερών θέσεων σε όλα τα επίπεδα και την απώλεια της λαϊκής υποστήριξης (συχνά προς όφελος των λαϊκιστικών κομμάτων και κινημάτων, καθώς και/ή εκείνων της ριζοσπαστικής δεξιάς).
Η ουσιαστική εξαφάνιση της αριστεράς από τις Χώρες ΚΑΕ
Δυστυχώς, από τη δεκαετία του 1990 και τουλάχιστον μέχρι την αρχή της κρίσης το 2008, οι διαφορές ανάμεσα στην κοινωνική και την πολιτική ανάπτυξη αποσιωπήθηκαν πλήρως. Θεωρήθηκε τότε, ότι αυτό θα οδηγούσε αυτόματα τις αριστερές δυνάμεις των χωρών ΚΑΕ, που θα ακολουθούσαν το παράδειγμα της (δυτικο)ευρωπαϊκής αριστεράς, στην επιτυχία. Τελικά, έγινε ακριβώς το αντίθετο: στη Δύση γίναμε μάρτυρες της διάσπασης και της αποδυνάμωσης της αριστεράς, ενώ στην περιοχή της ΚΑΕ μιλάμε ουσιαστικά για την εξαφάνισή της, χωρίς την ύπαρξη εφεδρικών δομών που θα μπορούσαν να την ανασυγκροτήσουν. Θα πρέπει, και πάλι, να σημειωθεί ότι η περιοχή ΚΑΕ δεν είναι και δεν υπήρξε ποτέ ομοιογενής, είτε από γεωπολιτική είτε από ιστορική άποψη. Υπάρχουν πολλές βαθιές αντιθέσεις ανάμεσα στα κράτη που τη συγκροτούν. Παρόλα αυτά, οι χώρες ΚΑΕ μοιράζονται πολλά κοινά, όπως για παράδειγμα τη θέση τους στη διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης ως χώρες της ημιπεριφέρειας. Αυτό το στοιχείο, δυστυχώς, δε λαμβάνεται υπόψιν όταν διαμορφώνονται οι στρατηγικοί και τακτικοί στόχοι της ευρωπαϊκής ριζοσπαστικής αριστεράς. Η αριστερά των χωρών ΚΑΕ φέρει ένα μέρος της ευθύνης, γιατί αποποιήθηκε σχεδόν ολοκληρωτικά τον ιστορικό της ρόλο και δεν πρόβαλε τις δικές της ιδέες για τις ευρωπαϊκές δομές της αριστεράς.
Η αρνητική στάση απέναντι στην ΕΕ
Στη συνέχεια, θα ήθελα να εστιάσω την προσοχή μου στην ομάδα «Βίζεγκραντ 4» (Δημοκρατία της Τσεχίας, Σλοβακία, Ουγγαρία και Πολωνία). Σε όλες αυτές τις χώρες εκτός από την Τσεχία, η ριζοσπαστική αριστερά έχει καταρρεύσει σχεδόν ολοκληρωτικά. Οι χώρες της ομάδας Β4 (Βίζεγκραντ 4) προσπάθησαν να συντονίσουν τις δυνάμεις τους προκειμένου να ενισχύσουν τη θέση τους στην ΕΕ, με διαφορετικό βαθμό επιτυχίας για την καθεμιά, όταν οι ηγετικές τους ομάδες υιοθέτησαν την άποψη ότι αυτό το είδος συλλογικής διαπραγμάτευσης αυξάνει τη διαπραγματευτική τους δύναμη. Όμως, δεν επιχειρείται καμιά πραγματική συνεργασία μεταξύ των αριστερών δυνάμεων της ομάδας Β4, παρότι είναι τόσο απαραίτητη. Καμιά από τις παραπάνω χώρες δεν τρέφει ιδιαίτερο ενθουσιασμό για την ΕΕ –στη Σλοβακία, την Ουγγαρία και την Πολωνία, το ποσοστό ‘εμπιστοσύνης στην ΕΕ’ δεν ξεπερνά το 40% ενώ στην Τσεχία το ποσοστό αυτό αντιπροσωπεύει ένα ισχνό 28% (αντίστοιχο με το 30% του Ηνωμένου Βασιλείου), με ποσοστό δυσπιστίας 62%.
Η αισιοδοξία απέναντι στην ΕΕ υποχωρεί σταθερά σε όλες τις χώρες της ομάδας Β4, με τη σημαντικότερη υποχώρηση να καταγράφεται στην Τσεχία, όπου μόνο το 26% έχει θετική άποψη (σε σύγκριση με το 31% του Ηνωμένου Βασιλείου, που παρουσίασε αύξηση 1% τον τελευταίο χρόνο). Στα ποσοστά αυτά συμβάλει αισθητά το τι πιστεύουν οι πολίτες σχετικά με το αν η φωνή τους ακούγεται στην ΕΕ. Η υψηλότερη μέτρηση στο παραπάνω ερώτημα καταγράφηκε στην Πολωνία, με 47%, ενώ τα ποσοστά στη Σλοβενία και την Ουγγαρία ήταν 37% και 31% αντίστοιχα. Η χαμηλότερη μέτρηση αφορά την Τσεχία, με 21% (κατ’ αναλογία του 35% στο Η.Β.). Αναφορικά με την Τσεχία, τώρα, δεν πρόκειται για μια εξαρχής απόρριψη της ιδέας της ευρωπαϊκής ενοποίησης και της εφαρμογής κάποιων κοινών αρχών από όλα τα ευρωπαϊκά κράτη, αλλά κυρίως για τη δυσπιστία των πολιτών απέναντι στις σημερινές θεσμοποιημένες λύσεις, τις οποίες αποδίδουν στην ΕΕ.
Πιθανώς το Brexit να όξυνε κάπως αυτή τη δυσπιστία απέναντι στην ΕΕ, η ουσία της όμως παραμένει ίδια και ανεξάρτητη από αυτό, μιας και καθορίζεται από μακροχρόνιες διαδικασίες. Η ριζοσπαστική αριστερά της Τσεχίας, που εκπροσωπείται κυρίως από το Κομμουνιστικό Κόμμα Βοημίας και Μοραβίας (CPBM), επεδίωξε για πολλές δεκαετίες την εφαρμογή του συνταγματικού άρθρου που επιτρέπει τη διεξαγωγή ενός δεσμευτικού, νομικά, δημοψηφίσματος. Σήμερα, καλούν τους Τσέχους πολίτες να ζητήσουν δημοψήφισμα για τη συμμετοχή της χώρας στο ΝΑΤΟ, θεωρώντας ότι είναι το μείζον ζήτημα. Παρά ταύτα, το CPBM δεν θέτει θέμα αποχώρησης από την ΕΕ. Το συνέδριο του κόμματος θα πρέπει να αποφασίσει τι θέση θα πάρει αναφορικά με τη συμμετοχή της Τσεχίας στην ΕΕ. Μέχρι στιγμής, δεν υπάρχει μεγάλη συναίνεση εντός του Κομμουνιστικού Κόμματος της Τσεχίας για το ποια θέση θα πάρει απέναντι στη διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Προς το παρόν, οι πιο δυνατές φωνές χαρακτηρίζονται από εθνικιστικές θέσεις και γειτνιάζουν με την προσέγγιση της λαϊκιστικής δεξιάς. Αυτό δεν αποτελεί έκπληξη, αν λάβουμε υπόψη μας ότι στην τσεχική κοινωνία κυριαρχεί η αρνητική στάση απέναντι στη συγκεκριμένη μορφή της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.
Πώς θα προσδιορίσουμε τη ριζοσπαστική αριστερή περιφερειακή δράση
Και ερχόμαστε αντιμέτωποι με το ερώτημα πώς προχωράμε, με δεδομένη την απουσία πραγματικών ριζοσπαστικών αριστερών δυνάμεων στις περισσότερες χώρες της Κεντρικής Ευρώπης. Ως πρώτο βήμα, είναι απαραίτητο να προσδιορίσουμε τι εννοούμε όταν μιλάμε για μια ριζοσπαστική αριστερή περιφερειακή δράση πού θα έχει στόχο την επίλυση της κρίσης της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης (ειδικά μετά το Brexit). Και αυτό είναι κάτι που επείγει, γιατί η Σλοβακία, που ασκεί την προεδρία του Συμβουλίου της Ευρώπης, εξήγγειλε μια εξαιρετική σύνοδο κορυφής για τον τρέχοντα μήνα[1]. Η απουσία μιας αριστερής θέσης η οποία να στηρίζεται στις πραγματικές συνθήκες που αντιμετωπίζουν οι κοινωνίες της Κεντρικής Ευρώπης, επιτρέπει τη μεγαλύτερη διάδοση δεξιών λαϊκιστικών ιδεών από ευρωπαίους παίκτες βαθιά εθνικιστικούς, ακόμη και ανάμεσα σε παραδοσιακούς υποστηρικτές και ψηφοφόρους της αριστεράς.
Το επόμενο ερώτημα είναι ποιος θα διαμορφώσει αυτό το όραμα; Λόγω της τρέχουσας πραγματικότητας, αυτό δεν μπορούν να το κάνουν οι δομές της ριζοσπαστικής αριστεράς στις χώρες ΚΑΕ, αφού δεν διαθέτουν (εκτός από την Τσεχία) το απαραίτητο πολιτικό βάρος, τις δυνατότητες ή τη λαϊκή στήριξη. Φυσικά, οι δυνάμεις αυτές θα συμμετάσχουν στη διαδικασία προσφέροντας τη γνώση τους αναφορικά με τις συνθήκες στις εν λόγω χώρες. Αλλά και το ΚΕΑ φαίνεται να μην είναι σε θέση να ανταποκριθεί σε αυτή την ανάγκη, λόγω της μικρής επιρροής και αντιπροσώπευσής του και, επομένως, της αδυναμίας του να κινητοποιεί. Το μοναδικό σχετικά ισχυρό τμήμα του ΚΕΑ στην περιοχή είναι το CPBM που κρατά αποστάσεις από το κυρίαρχο ρεύμα του ΚΕΑ. Αυτό σημαίνει ότι οι μόνοι που μπορούν να το κάνουν είναι η κοινοβουλευτική ομάδα του GUE/NGL σε συνεργασία με τα εθνικά κόμματα της ριζοσπαστικής αριστεράς, όπως το γερμανικό Die Linke (που προσπαθεί να συμφιλιώσει το σοσιαλιστικό παρελθόν του με την ανάγκη να παράξει αριστερή πολιτική απέναντι στο νεοφιλελεύθερο μοντέλο). Επιπλέον, θα συμμετάσχουν διάφορα ιδρύματα και επαγγελματικά ινστιτούτα, όπως το ίδρυμα Ρόζα Λούξεμπουργκ, το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς κ.ά. Θα ήταν χρήσιμο όλοι αυτοί να συνεργαστούν και με το CPBM. Προσωπικά, πιστεύω ότι και το transform! θα πρέπει να συμμετέχει ενεργά στο όλο εγχείρημα, μέσω της ανάλυσης και της επεξεργασίας εναλλακτικών λύσεων. Η διαδικασία αυτή θα κινητοποιήσει και έναν ευρύτερο αριθμό αριστερών διανοουμένων, αλλά επιφυλάσσομαι να τους θεωρήσω ως τους μόνους αρμόδιους, τη στιγμή που οι περισσότεροι συμπατριώτες τους εργάζονται σε θεσμούς της Δύσης οι οποίοι συνδέονται συχνά με τις ποικίλες δραστηριότητες του μεγιστάνα των επιχειρήσεων Τζορτζ Σόρος. Η ανάμιξη των γερμανικών φορέων αιτιολογείται από γεωστρατηγικούς παράγοντες, γιατί μιλάμε για μια περιοχή συμφερόντων της γερμανικής εξωτερικής πολιτικής. Παρά την επισήμανση από την Πολωνία της σημασίας που έχει η συνεργασία με τις ΗΠΑ, ας κρατάμε στο μυαλό μας ότι η Γερμανία, που αποτελεί ηγετικό οικονομικό συνεργάτη των χωρών της ομάδας Β4, έχει τον ηγετικό ρόλο στην ΕΕ, και αυτό γίνεται όλο και εντονότερα αισθητό.
Η πραγματική ευρωπαϊκή ενότητα και η συνετή ολοκλήρωση
Το επόμενο ορόσημο είναι οι επερχόμενες ευρωπαϊκές εκλογές το 2019. Φαίνεται πως θα είναι γεγονός καίριας σημασίας το οποίο θα αφορά το μέλλον της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, καθώς και της ίδιας της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η εμπειρία που αποκόμισαν οι λεγόμενες μετασοβιετικές χώρες από την απρόσμενη, απρόβλεπτη και ταχύτατη κατάρρευση του σοβιετικού συστήματος μας δίδαξε να αξιολογούμε με προσοχή και κριτικά τη μελλοντική πορεία οποιουδήποτε προγράμματος. Θα συγκρατήσουμε ότι το απόφθεγμα ‘ΤΙΝΑ’ (There Is No Alternative: δεν υπάρχει εναλλακτική λύση) δεν είναι εφαρμόσιμο ούτε όσον αφορά την ίδια την ύπαρξη της ΕΕ. Επομένως, είναι απαραίτητο να αναλυθούν όλες οι επιλογές, με στόχο την ενίσχυση της ευρωπαϊκής ενότητας, καθώς και την προώθηση των ιδεών της ριζοσπαστικής αριστεράς (περισσότερη αλληλεγγύη, ισότιμη κατανομή του πλούτου, ενίσχυση των δημοκρατικών αρχών στη διαχείριση των κοινωνιών, με άλλα λόγια, οι αρχές του δημοκρατικού σοσιαλισμού). Αυτό, βέβαια, δε σημαίνει την καταδίκη όλων των μέτρων που έχουν εφαρμοστεί στην ΕΕ (ορισμένες φορές ακόμη και ενάντια στα συμφέροντα των νεοφιλελεύθερων ελίτ).
Η ριζοσπαστική αριστερά στις χώρες ΚΑΕ εκπροσωπεί πρωτίστως όλους όσοι βλέπουν με ελπίδα τις θεμελιώδεις συστημικές αλλαγές της ευρωπαϊκής κοινωνίας και είναι επιφυλακτικοί απέναντι στον σύγχρονο νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό. Κοινός μας στόχος θα πρέπει να είναι η δημιουργία, στις χώρες ΚΑΕ, των όρων για μια πραγματική ευρωπαϊκή ενότητα και μια συνετή ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Για να γίνει αυτό, είναι απαραίτητο να προσδιορίσουμε έναν στρατηγικό στόχο, παραβλέποντας κάποιες διαφορές που ενυπάρχουν στις προσεγγίσεις των εθνικών αριστερών δομών σε θέματα όπως η μετανάστευση, το περιβαλλοντικό (π.χ. η πυρηνική ενέργεια) και προσδίδοντας λιγότερη έμφαση στην προβολή της πολυπολιτισμικότητας και των δικαιωμάτων των μειονοτήτων. Η υπέρβαση του ευρωπαϊκού νεοφιλελεύθερου προγράμματος και η εξασφάλιση μιας αξιόπιστης στήριξης της αριστεράς στις χώρες ΚΑΕ είναι για το συμφέρον όλων μας. Αυτό θα αποτελέσει πρωταρχικό ζήτημα στις προεκλογικές εκστρατείες των χωρών της περιοχής.
Ο στόχος για τις επερχόμενες ευρωπαϊκές εκλογές του 2019
Δεν είναι όμως ρεαλιστικό να ποντάρουμε μόνο σε έναν κοινό ηγέτη για αυτές τις εκλογές. Η εμπειρία των προηγούμενων εκλογών από τη «χρήση» του Αλέξη Τσίπρα ως κοινού εκπροσώπου απέδειξε την αναποτελεσματικότητα της συγκεκριμένης προσέγγισης. Η αποδοχή του από πολλά αριστερά κόμματα της περιοχής και τους ψηφοφόρους τους υπήρξε μάλλον χλιαρή, ενώ μόνο ορισμένες (συχνά περιθωριακές εκλογικά) δομές τον υποστήριξαν ενεργά. Παρότι έφερε πολύ καλά αποτελέσματα σε πολλές δυτικοευρωπαϊκές χώρες, η πρακτική αυτή δεν απέφερε αξιόλογα αποτελέσματα στις χώρες ΚΑΕ. Δεν έχει νόημα να θέτουμε μη ρεαλιστικούς στόχους. Είναι απαραίτητο να επιλέξουμε άλλο δρόμο για τις επερχόμενες εκλογές. Τώρα, πρέπει να επιδιώξουμε το σταμάτημα της κατάρρευσης του αριστερού κινήματος ενισχύοντας την αξιοπιστία του στην περιοχή. ‘Ο ευρωπαίος’ εκπρόσωπος ή οι εκπρόσωποι που θα αναλάβουν αυτήν την αποστολή θα πρέπει να είναι ικανοί να λάβουν υπόψιν την ιστορική εμπειρία του πληθυσμού της περιοχής (μαζί και την περίοδο των σοσιαλιστικών καθεστώτων) και να εκφράσουν τις κοινωνικές και πολιτικές προσδοκίες των πολιτών της ΚΑΕ στην Ευρώπη, γιατί η ΚΑΕ ανήκει στην Ευρώπη και αποτελεί ισότιμο μέλος της. Πρέπει να δημιουργήσουμε τους όρους που θα επιφέρουν ένα εκλογικό αποτέλεσμα το οποίο να εξασφαλίζει τουλάχιστον μια ελαφρώς καλύτερη εκπροσώπηση των ριζοσπαστικών αριστερών κινημάτων των χωρών ΚΑΕ στις ευρωπαϊκές δομές. Αυτός είναι ένας στόχος στον οποίο πρέπει να προσδώσουμε την ύψιστη προτεραιότητα. Επομένως, θα διαφωνήσω με τον Σλαβόι Ζίζεκ, ο οποίος έγραψε πρόσφατα ότι: «….αυτή η αριστερά …. είναι γνωστή για την απίστευτη ικανότητά της να μη χάνει ποτέ την ευκαιρία να χάνει ευκαιρίες».
Μετάφραση: Καλλιόπη Αλεξοπούλου
[1] Σ.τ.Μ: Αναφέρεται στον Σεπτέμβριο 2016