Διαβάστε εδώ το πρώτο κείμενο της σειράς άρθρων του transform! Europe για τη Ρόζα Λούξεμπουργκ στη μνήμη των 100 χρόνων από τη δολοφονία της.
Η Ρόζα Λούξεμπουργκ στα κείμενά της σπάνια αναφερόταν στον σοσιαλισμό ως το μελλοντικό κοινωνικό σύστημα που θα αντικαθιστούσε το καπιταλιστικό μοντέλο. Για εκείνην αυτό που είχε μεγαλύτερη σημασία ήταν το ταξίδι προς αυτόν το στόχο –η διαδικασία εξεύρεσης ενός τρόπου εξόδου από τις αγεφύρωτες αντιφάσεις της υπαρκτής κοινωνικής πραγματικότητας. Κατά την άποψή της, προϋπόθεση γι’ αυτό ήταν η κοινωνική κατάσταση της εργατικής τάξης και το σύγχρονο εργατικό κίνημα που αυτή ενέπνεε, το οποίο, μετά από πολλά χρόνια αναζήτησης και την απώλεια της ζωής αναρίθμητων εργατών τον 19ο αιώνα, κατάφερε να απελευθερωθεί από τα πολιτικά δεσμά του φιλελευθερισμού και να θέσει ως επιθυμητό σκοπό ένα σοσιαλιστικό μέλλον. Όμως, το καθοδηγούμενο από τους σοσιαλδημοκράτες κοινωνικό κίνημα στη Δυτική Ευρώπη διέσπειρε παντού την ιδέα ότι ο σοσιαλισμός θα μπορούσε να επιτευχθεί με την κατάκτηση της κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας, και ότι οι ηρωικές μάχες στα επαναστατικά οδοφράγματα της δεκαετίας του 1800 ήταν χαρακτηριστικά μιας ματωμένης εποχής που ανήκε οριστικά στο παρελθόν.
Και η Ρόζα Λούξεμπουργκ πίστευε ότι ο δρόμος για το σοσιαλισμό απαιτούσε την κατάκτηση μιας καθαρής πλειοψηφίας. Σε διάφορες περιστάσεις, είχε επανειλημμένα τονίσει ότι ένας σοσιαλισμός χωρίς την αποδοχή της πλειοψηφίας του λαού ήταν αδύνατος, και ότι ακόμα και ο οδικός χάρτης του τρόπου εξόδου από την παλιά κοινωνική τάξη πραγμάτων έπρεπε να έχει τη σαφή στήριξη της πλειοψηφίας. Η Λούξεμπουργκ, μία εκ των σημαντικότερων διανοουμένων του ευρωπαϊκού σοσιαλιστικού κινήματος, ήταν επίσης ανένδοτη στη θέση ότι αυτός ο δρόμος δεν θα παρέκλινε αν χανόταν η λαϊκή πλειοψηφία. Όμως ήταν πολύ επιφυλακτική απέναντι στην άποψη ότι το κοινοβούλιο ήταν ο μόνος τρόπος με τον οποίο το κίνημα μπορούσε να επιτύχει τους στόχους του, έχοντας αντίθετα μια βαθιά πίστη στον επαναστατικό δρόμο. Αυτή η αντίληψη βασιζόταν στις εμπειρίες της από το πολωνικό εργατικό κίνημα στις μέρες της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, που την είχαν εξοπλίσει με μια βαθιά γνώση του ρωσικού σοσιαλιστικού κινήματος.
Προς το τέλος του 19ου αιώνα, στο πολωνικό κίνημα κλιμακώθηκε η διαφωνία για τον καλύτερο και περισσότερο υποσχόμενο τρόπο επίτευξης της νέας κοινωνικής τάξης πραγμάτων που όλοι επιθυμούσαν: ήταν αυτός η κατάκτηση εθνικής ανεξαρτησίας ή η στενότερη συνεργασία με το εργατικό κίνημα στα βιομηχανικά κέντρα της Ρωσίας; Μερικοί υποστήριζαν ότι ο δικός τους εθνικός χώρος-με την αποσύνδεση δηλαδή από τον ρωσικό κρατικό μηχανισμό–θα μπορούσαν να είναι το ιδανικό πλαίσιο για την επίτευξη των φιλοδοξιών τους να προσφέρουν μια σοσιαλιστική εναλλακτική∙ άλλοι επισήμαιναν τις δύο αποτυχημένες εθνικιστικές εξεγέρσεις της Πολωνίας κατά τον 19ο αιώνα, και έκαναν έκκληση για μια στενή συνεργασία με το ρωσικό εργατικό κίνημα. Ισχυρίζονταν ότι η βασική προτεραιότητα ήταν-σε ένα πρώτο στάδιο-να απελευθερώσουν τη χώρα από την τσαρική εξουσία και να εγκαταστήσουν τη δημοκρατία μέσα στη Ρωσική Αυτοκρατορία, προκειμένου-σε ένα δεύτερο στάδιο-να ανάψει η κρίσιμη σπίθα που θα έβαζε φωτιά στο ευρωπαϊκό εργατικό κίνημα.
Τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, το πολωνικό έδαφος έγινε ένας από τους σημαντικότερους κόμβους της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Αυτό οφειλόταν κυρίως στο γεγονός ότι στη μεγάλη και αστείρευτη αγορά της Ρωσίας υπήρχε μια τεράστια ζήτηση βιομηχανικών προϊόντων. Η Ρόζα Λούξεμπουργκ έπαιξε πράγματι καθοριστικό ρόλο στην ίδρυση του πρώτου σοσιαλδημοκρατικού κόμματος στη Ρωσική Αυτοκρατορία, το οποίο έκανε έκκληση στο πολωνικό κίνημα να συνεργαστεί στενά με το εκκολαπτόμενο ρωσικό εργατικό κίνημα. Ο στόχος ήταν η επίτευξη πολιτικής ελευθερίας σε όλη την αυτοκρατορία-δηλαδή η πολιτική επανάσταση. Στην ουσία η επιθυμία ήταν να δημιουργηθεί μια δημοκρατία με ίσα δικαιώματα ψήφου για όλους τους πολίτες, που θα αναγνώριζε τις τρεις θεμελιώδεις πολιτικές ελευθερίες: την ελευθερία της έκφρασης, την ελευθερία της συνάθροισης και την ελευθερία της οργάνωσης.
Από τη μια πλευρά, η ιδέα ήταν να αντιγραφούν οι συνθήκες που υπήρχαν ήδη σε κάποια άλλα μέρη της Ευρώπης του 19ου αιώνα, οι οποίες είχαν επιτευχθεί με ταξικούς αγώνες και επαναστάσεις. Από αυτήν την άποψη, η επικείμενη ρωσική επανάσταση απλώς σηματοδοτούσε την ολοκλήρωση του ευρωπαϊκού επαναστατικού κύκλου του 19ου αιώνα. Από την άλλη πλευρά, ισχυριζόταν η Λούξεμπουργκ, από τη φύση της η εργατική επανάσταση ήταν πιο σημαντική γιατί θα έδινε ώθηση στην επανάσταση στο σύνολό της, επιτρέποντάς της να επεκταθεί πέρα από την απλή επίτευξη πολιτικών ελευθεριών. Αυτό θα έστελνε ένα καθαρό μήνυμα σε όλο το ευρωπαϊκό εργατικό κίνημα που είχε στόχο τον σοσιαλισμό.
Η επανάσταση του 1905/1906 στη Ρωσική Αυτοκρατορία φάνηκε ότι επιβεβαίωσε τις υποθέσεις της Λούξεμπουργκ. Οι εργάτες στον βιομηχανικό πυρήνα της Πολωνίας αγωνίστηκαν υπό την σκέπη της κόκκινης σημαίας-μαζί με τους συντρόφους τους στους βιομηχανικούς κόμβους της Ρωσίας. Στις αρχές του 1906, η Ρόζα Λούξεμπουργκ είχε ήδη την πίστη ότι η επανάσταση των εργατών ήταν μόλις λίγους μήνες μακριά από την επικράτησή της. Μπορεί να έκανε λάθος σ’ αυτόν τον υπολογισμό-η επιτυχία των αντεπαναστατικών δυνάμεων ματαίωσε τα σχέδια των εργατικών κομμάτων-όμως τα γραπτά της αυτής της περιόδου έγιναν η ραχοκοκαλιά της επαναστατικής και σοσιαλιστικής κριτικής που συνεχίζει να προκαλεί συζητήσεις μέχρι σήμερα. Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς τη Λούξεμπουργκ να γράφει τα περίφημα Γράμματα από τη φυλακή του 1918, αν δεν είχε προηγηθεί το έργο της για την επανάσταση του 1905/06.
Μια κρίσιμη ιδέα που γεννήθηκε εκείνους τους ταραχώδεις καιρούς αφορούσε τη συνεχή προσπάθεια να αποκτήσει η πολιτική (δηλαδή η αστική) επανάσταση μια σοσιαλιστική ατζέντα. Οι κατηγορίες εναντίον των δρώντων απεικονίζουν τέλεια την επικράτησή τους: για μερικούς παραήταν «επαναστάτες», ωθώντας την κατάσταση πολύ πέρα από τα όρια του εργατικού κινήματος, και κάνοντάς το αυτό δημιουργούσαν χάος. Για άλλους, όμως, παραήταν «κοινοβουλευτικοί», κάνοντας υπερβολικές παραχωρήσεις στην παλιά παγκόσμια τάξη πραγμάτων. Αλλά η Ρόζα Λούξεμπουργκ ήταν πεισμένη ότι για μια σύντομη περίοδο της ιστορίας ήταν αναγκαία η επιβολή στο εσωτερικό της εργατικής επανάστασης της δικτατορίας του προλεταριάτου∙ αυτό χρειαζόταν, πρώτον για να μπορέσει να ελεγχθεί η αντεπανάσταση, και δεύτερον για να χαραχθεί μια σταθερή πορεία στο ζήτημα της ιδιοκτησίας-ένα θέμα που θα έπρεπε να είναι στον πυρήνα μιας μελλοντικής, μετα-καπιταλιστικής κοινωνίας. Όμως, σύμφωνα με την Λούξεμπουργκ, αυτή η φάση θα έπρεπε να είναι όσο πιο σύντομη γίνεται και να είναι μόνο προσωρινή∙ ήταν επίσης σημαντικό να εξασφαλιστεί ότι στη δικτατορία του προλεταριάτου δεν θα αναστέλλονταν η ελευθερία της έκφρασης, της συνάθροισης και της οργάνωσης. Και, κάτι πιο σημαντικό, αν αυτή η διαδικασία δεν συγκέντρωνε την πλειοψηφία, θα έπρεπε να εγκαταλειφθεί∙ θα έπρεπε να αποσυρθεί η ιδέα της επανάστασης και να δοκιμαστεί μια νέα προσέγγιση.
Εργαζόμενη σκληρά για να εξασφαλίσει ότι το εργατικό κίνημα στη Δύση δεν θα εγκατέλειπε την ελπίδα μιας επανάστασης καθοδηγούμενης από τους εργάτες-γιατί διαφορετικά θα ήταν αδύνατη η έξοδος από το υπάρχον κοινωνικό μοντέλο που βασιζόταν στην ανθρώπινη εκμετάλλευση-η Ρόζα Λούξεμπουργκ έκανε επίσης απολύτως σαφές στο ρωσικό εργατικό κίνημα ότι δεν θα έπρεπε να ξεκινήσει μια πορεία για το σοσιαλισμό μόνο του, καθώς χωρίς τη στήριξη άλλων δεν θα μπορούσε να απελευθερώσει τη ρωσική κοινωνία από τη βαθιά εδραιωμένη κληρονομιά αιώνων τσαρικής κυριαρχίας. Έτσι τα επαναστατικά γραπτά της Ρόζα Λούξεμπουργκ επισημαίνουν διαρκώς τον κίνδυνο επιστροφής της τσαρικής εξουσίας με μια άλλη όψη.
Η Ρόζα Λούξεμπουργκ πίστευε ότι ο σοσιαλισμός της ήταν επί θύραις-το όραμά της για μια νέα κοινωνία της έδωσε τη δύναμη να αντέξει πολλούς μήνες πίσω από τα κάγκελα της φυλακής κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου. Το ξέσπασμα της επανάστασης στη Γερμανία στο τέλος του μακρόχρονου πολέμου ήταν, στα μάτια της, η συνέχεια των εξελίξεων που άρχισαν στη Ρωσία το 1905/06 και το 1917. Πίστευε ότι αυτά τα γεγονότα θα βοηθούσαν στη γενική αλλαγή της κατάστασης στη μεταπολεμική Ευρώπη. Πίστευε ότι θα υπήρχε μια κίνηση προς το σοσιαλισμό σε όλες τις βασικές βιομηχανικές χώρες της Ευρώπης και ότι η μετεπαναστατική Ρωσία θα έπαιζε κρίσιμο ρόλο στον αγώνα για τη δημιουργία μιας νέας κοινωνικής τάξης πραγμάτων.
Για μας ο σοσιαλισμός δεν είναι επί θύραις, αλλά πίσω μας. Δεν επικράτησε ούτε διαμόρφωσε τον κόσμο όπως τον οραματιζόταν η Λούξεμπουργκ. Υπ’ αυτήν την άποψη-ακόμα και αν τούτο είναι μικρή παρηγοριά για μας σήμερα-ο σοσιαλισμός που προσδοκούσε η Ρόζα Λούξεμπουργκ, και για τον οποίο πάλεψε μέχρι τη δολοφονία της, δεν υπήρξε ποτέ. Ας υποθέσουμε προς στιγμήν ότι η Ρόζα Λούξεμπουργκ επέστρεφε στη ζωή σήμερα, εν μέσω των σημερινών κοινωνικών αγώνων. Τα πρώτα λόγια της θα ήταν: «Δείξτε μου το εργατικό σας κίνημα!».