Πούτιν ξανά: Εκλογικά αποτελέσματα και η ατζέντα της τέταρτης προεδρίας

Ο Βλαντιμίρ Πούτιν θα είναι ο ρώσος πρόεδρος για τα επόμενα έξι χρόνια. Αυτό ήταν το κύριο μήνυμα των ρωσικών προεδρικών εκλογών της 18ης Μάρτη 2018¹. Το κλίμα της φετινής προεκλογικής περιόδου ήταν πολύ διαφορετικό από αυτό του 2012. Οι εκλογές του 2012 επισκιάστηκαν από την μάλλον ανώμαλη επιστροφή του Πούτιν (από τον πρωθυπουργικό θώκο στον προεδρικό), μια συντηρητική στροφή στην πολιτική της Ρωσίας, και εντός ενός πλαισίου αντικυβερνητικών διαδηλώσεων το χειμώνα 2011/2012.

Τα αποτελέσματα των φετινών εκλογών ακολούθησαν το μοτίβο των κοινοβουλευτικών εκλογών του 2016. Οι προεδρικές εκλογές ενίσχυσαν την πολιτική ηγεμονία του Πούτιν όπως και οι κοινοβουλευτικές. Ο Βλαντιμίρ Πούτιν αναδύθηκε ως ο ξεκάθαρος ηγεμόνας απολαμβάνοντας υποστήριξη σε ποσοστό 76% μετά τις εκλογές, ενώ το κυρίαρχο κόμμα, η Ενωμένη Ρωσία, εξασφάλισε τη συνταγματική πλειοψηφία στη Δούμα το 2016. Η βασική διαφορά είναι οτι η προσέλευση των ψηφοφόρων ήταν κάπως υψηλότερη στις προεδρικές εκλογές —67% ενώ στις κοινοβουλευτικές εκλογές ήταν 45,8%· κάτω από το 50% δηλαδή.

Η προεκλογική καμπάνια μπορεί να γίνει αντιληπτή σαν μια τυπική καμπάνια σε ένα καθεστώς «ανταγωνιστικού αυταρχισμού», με αρκετές παραμορφώσεις στον πολιτικό ανταγωνισμό². Αυτού του είδους οι εκλογές είναι ελεύθερες, αλλά όχι δίκαιες. Η πιο γλαφυρή απεικόνιση αυτής της κατάστασης ήταν η προεκλογική καμπάνια δύο ταχυτήτων. Ο εν ενεργεία πρόεδρος διεξήγαγε τη δική του καμπάνια, ενώ όλοι οι υπόλοιποι υποψήφιοι ακολούθησαν τη δική τους πορεία, μακριά από τον Πούτιν, τον οποίο δεν αντιμετώπισαν ούτε μια φορά στην τηλεόραση ή σε δημόσιες συζητήσεις.

Αυτό σήμαινε ότι οι εκλογές αυτές είχαν και δύο διαφορετικές διαστάσεις. Η πρώτη αφορά το πεδίο του πολιτικού, στο οποίο εφτά υποψήφιοι πάλευαν για την προεδρία. Η δεύτερη αφορούσε το πεδίο του κράτος, στο οποίο ο Πούτιν γινόταν αντιληπτός και παρουσιαζόταν ως ο απόλυτος άρχων, του οποίου η φιγούρα ξεπερνά πολιτικές διαφορές και προγραμματικές αντιπαραθέσεις³. Το προεκλογικό σύνθημα του Πούτιν αντανακλούσε αυτή την πραγματικότητα με μεγάλη ακρίβεια: «Ισχυρός πρόεδρος – Ισχυρή Ρωσία (που σήμαινε «Ο Πούτιν είναι ο πρόεδρος»).

Στο τέλος κανένας από τους αντιπάλους υποψηφίους δεν ήταν σε θέση να παρουσιαστεί ως βιώσιμη εναλλακτική σε αυτή την εικόνα του Βλαντιμίρ Πούτιν. Οι εκλογές επομένως είχαν μάλλον δημοψηφισματικό χαρακτήρα, με το ερώτημα: Είστε υπέρ ή εναντίον του Πούτιν; Πράγματι, οι προεδρικές εκλογές έδωσαν ένα πολωμένο αποτέλεσμα, με τον αποπολιτικοποιημένο Πούτιν ως ηγεμόνα με περίπου 76%. Ακόμα και στα μητροπολιτικά κέντρα, όπως η Μόσχα και η Αγία Πετρούπολη, το αποτέλεσμα του Πούτιν ήταν υψηλό, γύρω στο 70%. Στην ντε φάκτο ρωσική Κριμαία, η εκλογική απήχηση του Πούτιν έφτασε σε επίπεδα ρεκόρ —πάνω από το 90% τον ψήφισαν σύμφωνα με τα επίσημα αποτελέσματα. Είναι επίσης αξιοσημείωτο ότι ο Πούτιν ήταν ο ξεκάθαρος νικητής και σε 99 εκλογικές περιφέρειες του εξωτερικού. Το χαμηλότερο ποσοστό του (περίπου 55-65%) το έλαβε ο Πούτιν σε μερικές περιοχές της Σιβηρίας και των ρωσικής Άπω Ανατολής.

Οι υποψήφιοι

Οι εφτά αντίπαλοι του Πούτιν συγκέντρωσαν μόνο το 22,24% των ψήφων, λιγότερο από το ένα τρίτο. Ας δούμε εν τάχει τους εφτά προεδρικούς υποψηφίους που πήραν μέρος στις προεδρικές εκλογές του 2018 στη Ρωσία.

Ο Πάβελ Γκρουντίνιν ήταν μια υποψηφιότητα-έκπληξη για το Κομουνιστικό Κόμμα. Ο Γκρουντίνιν επελέχθη για να αντικαταστήσει το κομουνιστή ηγέτη Γκενάντι Ζουγκάνοφ, που αντιμετωπίζει κρίση μετά το ανεπιτυχές αποτέλεσμα των κοινοβουλευτικών εκλογών του 2016. Το κόμμα βρισκόταν σε δύσκολη θέση από τις εκλογές στη Δούμα (το 2016 το κόμμα έχασε περίπου 6%) και ο Ζουγκάνοφ δεν ήθελε να ρισκάρει την υστεροφημία τους και να καταλήξει στην τρίτη θέση όπως προέβλεπαν κάποιες δημοσκοπήσεις. Ο Γκροντίνιν ήταν ένα βολικό αουτσάιντερ για το κομμα και τον Ζουγκάνοφ προσωπικά. Ως τέτοιος δεν αποτελούσε απειλή για τις εσωκομματικές μάχες. Ως επιχειρηματίας στη γεωργική βιομηχανία, ο Γκρουντίνιν ενδιαφερόταν να δημιουργήσει ένα πολιτικό προφίλ, που θα του επέτρεπε να θέσει υποψηφιότητα στο μέλλον για τη θέση του Κυβερνήτη στη περιφέρεια της Μόσχας.

Ο ρόλος του Βλαντιμίρ Ζιρινόφσκι ήταν παραδοσιακός. Αποτελούσε τον υποδοχέα των ψήφων διαμαρτυρίας που δεν ήθελαν να υποστηρίξουν την αδύναμη φιλελεύθερη αντιπολίτευση στη Ρωσία. Ωστόσο, θεωρήθηκε ακατάλληλος για τον προεδρικό θώκο ακόμα και από τους υποστηρικτές του κόμματός του, οπώς φάνηκε από τα τελικά αποτελέσματα. Αυτή ήταν πιθανότητα και η τελευταία φορά που διεκδικεί τη θέση του προέδρου.

Η Ξένια Σομπτσάκ ήταν η μόνη γυναίκα υποψήφια. Ήταν μια από τις πολλές φωνές της ρώσικης φιλελεύθερης αντιπολίτευσης. Η Σομπτσάκ, τηλεοπτική προσωπικότητα, χρησιμοποίησε τις εκλογές αυτές για να επαναπροσδιοριστεί ως φιλελεύθερη πολιτικός⁴. Ωστόσο, θεωρήθηκε ευρέως άπειρη πολιτικά, γεγονός που ήταν μειονέκτημα. Το δεύτερο πρόβλημά της ήταν ο φιλελεύθερο προφίλ της γενικά (και συγκεκριμένα η δήλωσή της ότι η Κριμέα «κατελήφθη παράνομα»).

Ο φιλελεύθερος Γκριγκορι Γιαβλίνσκι και ο εθνικιστής Σεργκέι Μπαμπούριν είναι και οι δύο πολιτικοί του παρελθόντος, με σημαντικές πολιτικές καριέρες τη δεκαετία του 1990. Αυτό καθεαυτό δεν είναι πολύ καλό χαρακτηριστικό. Τα αποτελέσματά τους ήταν πολύ μικρά. Ο Μαξίμ Σουράικιν από τους Κομουνιστές της Ρωσίας ήταν άγνωστος στους ψηφοφόρους. Τέλος, ο υπερασπιστής της επιχειρηματικότητας, πολιτικός ο ίδιος, Μπόρις Τιτόφ ήταν ανοιχτά πιστός στον Πούτιν κατά τη διάρκεια της προεκλογικής του εκστρατείας, κάτι που αποτέλεσε τακτικό μειονέκτημα, επίσης.

Αποτελέσματα⁵:

Υποψήφιος	Κόμμα	Ψήφοι	%
Βλαντιμίρ Πούτιν	Ανεξάρτητος	56,206,514	76.66 %
Πάβελ Γκρουντίνιν	Κομμουνιστικό Κόμμα	8,648,147	11.80 %
Βλαντιμίρ Ζιρινόφσκι	Φιλελεύθερο Δημοκρατικό Κόμμα	4,151,063	5.66 %
Ksenia Sobchak	Αστική Πρωτοβουλία	1,236,145	1.68 %
Γκριγκόρι Γιαβλίνσκι	Γιάμπλοκο	765,122	1.04 %
Μπόρις Τιτόφ	Κόμμα της Ανάπτυξης	555,189	0.76 %
Μαξίμ Σουράικιν	Κομμουνιστές της Ρωσίας	498,575	0.68 %
Σεργκέι Μπαμπούριν	Ρωσική Παλλαϊκή Ένωση	477,903	0.65 %
Σύνολο:			99.84 %

Οι δημοψηφισματικού χαρακτήρα εκλογές για τον Πούτιν και την πορεία του είχαν θετική έκβαση για τον ίδιο. Ωστόσο, είναι σαφές ότι ο Πούτιν πρέπει να βρει απαντήσεις σε μια σειρά απο προβλήματα κατά τη διάρκεια της τέταρτης προεδρικής θητείας του μεταξύ 2018-2024. Ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα είναι το γεγονός ότι η προεκλογική καμπάνια του Πούτιν βασίστηκε στην γεωπολιτική ατζέντα, ενώ στην πραγματικότητα τα επόμενα έξι χρόνια θα επικεντρωθεί στο εσωτερικό της χώρας και το κοινωνικό-οικονομικό πεδίο.

Ας ρίξουμε μια ματιά σε τρία αλληλένδετα πεδία υψηλής προτεραιότητας:

1.      Οι σχέσεις με τη Δύση

2.      Κοινωνικο-οικονομική ανάπτυξη

3.      Διαδοχή

Οι σχέσεις με τη Δύση

Η τρίτη προεδρική θητεία του Πούτιν χαρακτηρίστηκε από την κρίση στις σχέσεις Ρωσίας-Δύσης. Το 2014, η αμοιβαία επωφελής σχέση μετατράπηκε σε έναν συνεχώς αυξανόμενο ανταγωνισμό με συνεχείς αντιπαραθέσεις και βαθιά απώλεια εμπιστοσύνης. Η Ρωσία παρουσιάστηκε ως μια συντηρητική δύναμη απέναντι στη Δύση, με έμφαση στη στρατιωτική διάσταση της κυριαρχίας της, έτοιμη να υπερασπιστεί τα εθνικά της συμφέροντα όχι μόνο στο μετασοβιετικό χώρο (Ουκρανία), αλλά και στη στρατηγικά σημαντική περιοχή της Εγγύς Ανατολής (συριακή στρατιωτική εκστρατεία). Τα παραπάνω έγιναν αποδεκτά από τη Δύση με φόβο για τη «ρωσική επιθετικότητα» και με την εφαρμογή πολιτικών περιορισμού της Ρωσίας. Το αποτέλεσμα ήταν όχι μόνο περισσότερες αντιπαραθέσεις αλλά εξαίρεση της Ρωσίας από τον ευρωαντλαντικό χώρο, και επομένως απαγκίστρωση της Ρωσίας από την αποκαλούμενη «φιλελεύθερη τάξη», που η Δύση ως ηγεμονεύουσα θέλει να διατηρήσει.

Η μετασοβιετική Ρωσία είναι μια μεγάλη στρατιωτική δύναμη, αλλά έχει επίσης πολλές συστημικές αδυναμίες σε ότι αφορά την οικονομία της, την τεχνολογική καινοτομία και το πολιτισμικό της κύρος. Η συνεχόμενη και επί μακρόν αντιπαράθεση με τη Δύση, η εμβάθυνση των δυτικών κυρώσεων και η απομόνωση της Ρωσίας δεν είναι σίγουρα προς το συμφέρον της. Ο Πούτιν χρειάζεται να αποφύγει την αντιπαράθεση ώστε να διατηρήσει αρκετό χώρο για ελιγμούς. Οι σχέσεις με τη Δύση είναι μεγάλης σπουδαιότητας για τη ρώσικη ανάπτυξη στο τρέχον οικονομικό και χρηματοπιστωτικό σύστημα, το οποίο παρά μερικά σημαδία εναλλακτικής αρχιτεκτονικής, κυριαρχείται σε μεγάλο βαθμό από τις ΗΠΑ και τους δυτικούς συμμάχους τους.

Κοινωνικο-οικονομική ανάπτυξη

Η ρωσική κοινωνία πρόσφατα ξεκίνησε παθητικά την αναζήτηση του μέλλοντός της. Μάλιστα, μεταξύ 2009 και 2018 η ρωσική οικονομία παρέμεινε στάσιμη, χωρίς η με πολύ μικρή ανάπτυξη, μείωση του πραγματικού εισοδήματος και εμβάθυνση των κοινωνικών ανισοτήτων⁶, ενώ έπρεπε να προσαρμοστεί στη νέα πραγματικότητα του φτηνού πετρελαίου και της στρατιωτικοποίησης του κρατικού προϋπολογισμού. Σαν αποτέλεσμα, η κυβέρνηση του Μεντβέντεφ εισήγαγε νέες και αρκετά ριζικές περικοπές στον προϋπολογισμό σε τομείς όπως η εκπαίδευση, η περίθαλψη και η κοινωνική σφαίρα. Σε μια χώρα όπως η Ρωσία, αυτό στην πραγματικότητα σημαίνει την εγκατάλειψη του ανθρώπινου κεφαλαίου, που είχε ήδη καταρρακωθεί κατά τη σοβιετική και μετασοβιετική περίοδο. Μια ανεξάρτητη δημοσκόπηση έδειξε πρόσφατα ότι η ρωσική κοινωνία επιθυμεί αλλαγές ακόμα και αν δεν είναι σαφές το σχέδιό τους⁷. Παρολαυτά, είναι σαφές ότι η κοινωνική σφαίρα, η εκπαίδευση, το κοινωνικό κράτος και η ποιότητα της ζωής έχουν προτεραιότητα ακόμα και αν γίνονται αντιληπτές υπό ένα πατερναλιστικό πρίσμα (π.χ το κράτος πρέπει να φροντίζει τους πολίτες).

Ο Πούτιν απάντησε με σαφή τρόπο στην κοινωνική αυτή τάση στο λόγο του της 1ης Μαρτίου. Δήλωσε ότι πολιτική προτεραιότητα θα πρέπει να είναι το ανθρώπινο κεφάλαιο και η κοινωνική ανάπτυξη, από τη στιγμή που η Ρωσία είναι μια σταθεροποιημένη κοινωνία και η ασφάλειά της είναι τώρα δεδομένη. Αυτό το νέο αφήγημα απαντούσε στις μεγάλες προσδοκίες, ακόμα και όταν το δεύτερο στρατιωτικό σκέλος της ίδιας ομιλίας θόλωσε κάπως το μήνυμα λόγω του εκλογικού του χαρακτήρα (με απεύθυνση σε γεωπολιτικά και ζητήματα ασφαλείας). Πρόκειται όμως για ένα σκέλος που ταιριάζει και στις φιλοδοξίες στο πεδίο της εξωτερικής πολιτικής. Εν συντομία, ο Πούτιν πρέπει να απαντήσει στο παλαιό ζήτημα της διατήρησης ισχύος με αδύναμη οικονομία και μια κοινωνία σε κρίση και δημογραφική στασιμότητα. Ο Πούτιν δήλωσε η Ρωσία δεν απειλείται από έναν εξωτερικό εχθρό, αλλά από την υπανάπτυξη και την καθυστέρηση της ρωσικής κοινωνίας σε σύγκριση με τις καινοτόμες (δυτικές) κοινωνίες.

Ο Πούτιν έχει δύο σημαντικά καθήκοντα. Το πρώτο είναι να αλλάξει το οικονομικό μοντέλο της Ρωσίας, που ακόμα εξαρτάται από το πετρέλαιο, από τις τιμές του και άλλα εμπορεύματα. Εδώ, το κρίσιμο πρόβλημα είναι η πολιτική οικονομία του καθεστώτος, που βασίζεται ευρέως στην αναδιανομή εισοδήματος από τα κρατικά έσοδα του πετρελαίου και του αερίου, αλλά και από τα έσοδα των ολιγαρχών. Το δεύτερο καθήκον είναι η μάχη ενάντια στη χρόνια έλλειψη κεφαλαίων για επενδύσεις, την εκροή κεφαλαίων και επιχειρήσεων, που είναι τυπικά προβλήματα περιφερειακών οικονομιών.

Τέλος, ο Πούτιν πρέπει να τραβήξει μια γραμμή μεταξύ σταθεροποίησης και στασιμότητας, θέτοντας έτσι το νέο τυπικό δίλημμα των συντηρητικών ρώσικων πολιτικών όπως τις ξέρουμε από το αυτοκρατορικό και σοβιετικό παρελθόν. Η επιτυχία του θα εξαρτηθεί κυρίως από τις ικανότητά του να ικανοποιήσεις τις πατερναλιστικές μεγάλες προσδοκίες της πλειοψηφίας σε ότι αφορά την κοινωνικο-οικονομική κατάσταση, τα κρατικά επιδόματα, τις συντάξεις κτλ.

Διαδοχή

Το ρωσικό πολιτικό σύστημα είναι εξαιρετικά προσωποπαγές. Λειτουργεί εντός δημοκρατικού πλαισίου, που κυριαρχείται, ωστόσο, από την παραπολιτική και μια αυταρχική πολιτική κουλτούρα. Αυτό σημαίνει οτι το ζήτημα της διαδοχής είναι ζωτικής σημασίας. Σύμφωνα με το σημερινό σύνταγμα, ο Πούτιν δεν μπορεί να επανεκλεγεί το 2024.

Στη ρωσική και σοβιετική ιστορία, μπορεί κανείς να παρατηρήσει ένα πρότυπο: η διαδοχή συνοδεύεται από έντονη πολιτική κρίση ή αναταραχή. Έχει αποδειχθεί εξαιρετικά δύσκολο όταν γίνεται παράλληλα με αλλαγή του πολιτικού-οικονομικού μοντέλου, όπως το 1700 ή τη δεκαετία του 1990. Επομένως, είναι καθήκον του Πούτιν να βρει ένα μηχανισμό που θα επιτρέψει την ομαλή μετάβαση εξουσίας μετά το 2024 ή ακριβέστερα να προετοιμάσει τη Ρωσία για τη ζωή και την πολιτική χωρίς τον Πούτιν.

Το πρόβλημα της διαδοχής είναι ακόμα ανοιχτό και δεν μπορεί να προβλεφθεί έυκολα. Γενικά, τρία είναι τα πιθανά σενάρια (αν δεν λάβουμε υπόψη απρόβλεπτα γεγονότα, όπως μια αλλαγή καθεστώτος)

1. Το «κινέζικο» σενάριο:Ο Πούτιν θα συνεχίσει, αλλά το ρωσικό σύνταγμα θα αλλάξει. Αυτό θα δώσει μεταθέσει το πρόβλημα της διαδοχής, αλλά δεν θα το λύσει
2. Μετασχηματισμός της διοίκησης: ο Πούτιν θα μετασχηματίσει το τρέχον διοικητικό σύστημα σε μια κατεύθυνση συλλογικότερου και θεσμικότερου αποφασιστικού σώματος, ενώ θα συνεχίσει να ασκεί ανεπίσημα επιρροή κατά τη μεταβατική περιόδου
3. Θα αναδειχθεί ένας διάδοχος: ο Πούτιν θα επιλέξει και προετοιμάσει ένα διάδοχο, τον οποίο θα υποστηρίξει, ενώ θα συνεχίσει να ασκεί μια ανεπίσημη επιρροή κατά τη μεταβατική περίοδο.

Και τα τρία σενάρια ενέχουν κινδύνους και θα εξαρτηθούν από πολλούς αλληλένδετους παράγοντες. Μεταξύ αυτών βρίσκονται: α) εσωτερικοί και εξωτερικοί κίνδυνοι (παράγοντας σταθερότητας), β) οι σχέσεις μεταξύ των ελίτ και των φραξιών, γ) η κοινωνικο-οικονομική κατάσταση της χω΄ρας.

 

Σημειώσεις:

1. Ήταν μια συμβολική ημερομηνία, καθώς στις 18 αρτίου 2014 η Ρωσία προσάρτησε την Κριμέα.
2. Βλέπε Levitsky Steven-Way, A. Lucan, Competitive Authoritarianism. Hybrid Regimes after the Cold War, Cambridge University Press: Cambridge-New York 2010.
3. Politcom.ru: Президентские выборы в России: основные выводы, http://politcom.ru/22943.html.
4. Αξίζει να σημειωθεί οτι η Ξένια Σομπτσάκ είναι η κόρη του μέντορα του Πούτιν και δημάρχουν της Αγίας Πετρούπολης, Ανατόλι Σομπτσάκ.
5. Βλέπε Κεντρική Εκλογική Επιτροπή της Ρώσικης Ομοσπονδίας: http://www.cikrf.ru/analog/prezidentskiye-vybory-2018/itogi-golosovaniya/ (τα αποτελέσματα δημοσιεύτηκαν στις  21/03/2018).
6. Ильин, В.А. «Капитализм для своих» – источник социального неравенства в современной России [Текст] / В.А. Ильин // Экономические и социальные перемены: факты, тенденции, прогноз. – 2017. – № 6. – C. 9-23. – DOI: 10.15838/esc.2017.6.54.1 (Ilyin V., A. Kapitalizm dlya svoih – istochnik socialnogo neravnenstva v sovremennoy Rossiyi).
7. Andrei Kolesnikov – Denis Volkov: The Perils of Change. Russians’ Mixed Attitudes Toward Reform, http://carnegie.ru/2018/02/06/perils-of-change-russians-mixed-attitudes-toward-reform-pub-75436.

 

Μετάφραση από τα αγγλικά: Πέτρος Κοντές