Στη μνήμη του φίλου και συντρόφου μου, Χαβιέρ Ναβασκουές (1957-2018)

Οι υπόλοιποι ομιλητές ήταν οι:

Έντι Σάντσεθ, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Complutense της Μαδρίτης και Διευθυντής του Ιδρύματος Μαρξιστικών Ερευνών (FIM),

Χοακίν Ρέθιο, επιμελητής του εκδοτικού οίκου “Atrapasueños”, στον οποίο ο Χαβιέρ δημοσίευε τα έργα του,

Μανουέλ Μπουένο, μέλος του τμήματος Ιστορίας του FIM και στενός φίλος του Χαβιέρ,

Βιρχίνια Γκουτιέρεθ, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Pablo de Olvaide (Σεβίλλη) και από τους διοργανωτές του συμμετοχικού προϋπολογισμού στη Σεβίλλη,

Χαβιέρ Μορένο, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Complutense της Μαδρίτης, γραμματέας του ιδεολογικού τομέα του Κομμουνιστικού Κόμματος Ισπανίας και μέλος του τμήματος Πολιτισμού και Επικοινωνίας του FIM.

Παρόντες, μεταξύ πολλών άλλων, ήταν ο Μανουέλ Μαρισκάλ, στενός φίλος του Χαβιέρ, διευθυντής της επίσημης εφημερίδας του Κομμουνιστικού Κόμματος Ισπανίας Mundo Obrero, ο οποίος μίλησε για τον εκλιπόντα σύντροφό του, καθώς και η σύντροφος του Χαβιέρ Πάουλα Γκαρβίν, πρώην Αντιδήμαρχος της Σεβίλλης, και η κόρη τους Πάουλα

Η εισήγηση του Χάρη Γολέμη 

Είμαι σήμερα εδώ, στο μνημόσυνο του Χαβιέρ Ναβασκουές, ως εκπρόσωπος του ευρωπαϊκού δικτύου transform! Η παρουσία μου, όμως, δεν είναι απόρροια μιας τυπικής υποχρέωσης να αποτίσω τιμή σε έναν συνιδρυτή του δικτύου μας και μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του από το 2000 ως το 2008. Ταξίδεψα στη Μαδρίτη, κυρίως για να μοιραστώ μαζί σας τις αναμνήσεις μου από έναν αγαπημένο σύντροφο και φίλο και να εξηγήσω δημόσια γιατί θεωρώ ότι είμαι τυχερός που τον γνώρισα.

Το πρώτο ερώτημα που έθεσα στον εαυτό μου όταν έλαβα την ευγενική πρόσκληση του FIM για να μιλήσω σήμερα, ήταν: γιατί λυπήθηκα τόσο πολύ όταν πληροφορήθηκα τον θάνατο του Χαβιέρ. Έτρεφα, ασφαλώς, πολύ θετικά συναισθήματα για εκείνον από την πρώτη μας συνάντηση, τον περασμένο, πλέον, αιώνα, αλλά και πάλι, εκείνος ζούσε σε μια χώρα που είναι πολύ μακριά από τη δική μου και βλεπόμασταν ή επικοινωνούσαμε σπάνια, ειδικά μετά το 2008, που έφυγε από το Διοικητικό Συμβούλιο του transform! Καθώς λοιπόν ετοίμαζα την ομιλία μου ανακάλυψα, μέσα από τις αναμνήσεις μου, τους λόγους για τους οποίους είχα θρηνήσει την απώλεια του πολύτιμου συντρόφου μου.

Συνάντησα για πρώτη φορά τον Χαβιέρ το 1999, σε ένα σκοτεινό μπαρ, απέναντι από ένα ξενοδοχείο στο Ανατολικό Βερολίνο, όπου μέναμε και οι δυο. Εκείνος ως Πρόεδρος του FIM, εγώ ως Αναπληρωτής Διευθυντής του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς, μαζί με τον Μάρκο Μπερλιγκουέρ, που ήταν Επικεφαλής του Τμήματος Ερευνών του Κόμματος της Κομμουνιστικής Επανίδρυσης (PRC), την Ελιζαμπέτ Γκοτιέ, Διευθύντρια τότε του Espaces Marx -άλλη μια αγαπημένη συντρόφισσα που πέθανε το 2016- και κάποιους άλλους τους οποίους δεν θυμάμαι. Τη συνάντηση είχε οργανώσει ο Μίκαελ Μπρι, Διευθυντής τότε του Τμήματος Πολιτικής Ανάλυσης του Ιδρύματος Ρόζα Λούξεμπουργκ, προκειμένου να διερευνήσουμε το ενδεχόμενο δημιουργίας ενός δικτύου ευρωπαϊκών πολιτικών ιδρυμάτων τα οποία συνδέονταν με ευρωπαϊκά κόμματα της ριζοσπαστικής Αριστεράς. Η μουσική του μπαρ ήταν κακή και δυνατή. Αυτό όμως δεν μας εμπόδισε, παρότι δεν γνωριζόμασταν, να συστηθούμε και να ξεκινήσουμε αμέσως μια μακρά συζήτηση για ιδεολογικά και πολιτικά θέματα, αλλά και θέματα που αφορούσαν στην προσωπική μας διαδρομή στην πολιτική και τη ζωή, σα να ήμασταν παλιοί φίλοι, ανάμεσα σε πολλά μπουκάλια μπύρας και αμέτρητα τσιγάρα.

Όταν επέστρεψα στο δωμάτιό μου, αργά τη νύχτα, ένιωθα πραγματικά ευτυχής για τη γνωριμία μου μαζί του. Ήταν λόγω της προθυμίας του Χαβιέρ να απαντά με ειλικρίνεια, και όχι ως κομματικός εκπρόσωπος -που ήταν- σε όλες τις ερωτήσεις μου για την πολιτική κατάσταση στην Ισπανία, το Κομμουνιστικό Κόμμα και τα παλιά και νέα κοινωνικά κινήματα, δείχνοντας ταυτοχρόνως αυθεντικό -όχι υποκριτικό, αστικό- ενδιαφέρον για τις απόψεις μου σε ανάλογα θέματα αναφορικά με την Ελλάδα; Μήπως η ικανοποίησή μου από τη συζήτηση οφειλόταν στο ότι μισούσαμε και οι δυο τον ρατσισμό και τον εθνικισμό και σιχαινόμαστε την τρομοκρατία; Ή μήπως ήταν απόρροια της ζωντανής προσωπικότητας του Χαβιέρ, της αύρας εκείνου του ψηλού, όμορφου Ανδαλουσιανού κομμουνιστή, με το ντροπαλό χαμόγελο, το διαπεραστικό βλέμμα και το -συχνά- ανασηκωμένο φρύδι, με την αίσθηση του χιούμορ που τον διέκρινε, την ειλικρίνεια, την ευγένεια και τη διακριτικότητα απέναντι στον συνομιλητή του;

Η πολύ θετική εντύπωση που μου είχε κάνει ο Χαβιέρ σε εκείνη την πρώτη μας γνωριμία, επιβεβαιώθηκε την επόμενη μέρα, στη συνάντησή μας με συντρόφους από άλλα πολιτικά ιδρύματα, που αποτέλεσε την έναρξη της δημιουργίας του δικτύου transform! europe. Συμφωνούσαμε σε όλα σχεδόν τα θέματα. Αυτή η κοινότητα θέσεων συνεχίστηκε και τα επόμενα χρόνια, όταν βρεθήκαμε και οι δυο στο Διοικητικό Συμβούλιο του δικτύου μας, στις συναντήσεις του οποίου ο Χαβιέρ ήταν πολύ δραστήριος και συνεργάσιμος, χωρίς, ωστόσο, να μασάει τα λόγια του όταν διαφωνούσε.

Πέρα από την ιδεολογική και πολιτική μας συμφωνία στα περισσότερα -παρά τη διαφορά ηλικίας που είχαμε (ο Χαβιέρ ήταν δέκα χρόνια νεότερος) και τη διαφορετική πολιτική μας προέλευση (εκείνος από το αναρχικό κίνημα, εγώ από τον ευρωκομμουνισμό, αλλά και οι δυο μας με αναφορές στη Ρόζα Λούξεμπουργκ και τον Νίκο Πουλαντζά, ειδικά σε ζητήματα που σχετίζονταν με τη στρατηγική της Αριστεράς)- μας συνέδεαν και οι οικονομικές μας σπουδές. Ξαναδιαβάζοντας κάποια από τα γραπτά του στα αγγλικά, δημοσιευμένα στα μηνιαία τεύχη και τις ετήσιες εκδόσεις του transform! europe, του βρετανικού περιοδικού Red Pepper ή αλλού, επιβεβαίωσα αυτό που πάντα σκεφτόμουν για τον Χαβιέρ, όταν μιλούσα μαζί του: ότι ήταν ένας ξεχωριστός μαρξιστής πολιτικός οικονομολόγος ο οποίος, παρότι αρχικά είχε σπουδάσει μηχανικός, ποτέ δεν είχε υιοθετήσει θετικιστικές ή στρουκτουραλιστικές θέσεις. Στις αναλύσεις του για τη συγκυρία, χρησιμοποιούσε μια μη δογματική ταξική ανάλυση, προσπαθώντας να τοποθετήσει τα οικονομικά στοιχεία στην ευρύτερη προοπτική της ταξικής πάλης. Παρότι γνώριζε πολύ καλά τα νομισματικά και τα διεθνή οικονομικά, όταν προσπαθούσε να κατανοήσει τους κοινωνικούς σχηματισμούς και τον σταδιακό μετασχηματισμό του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος, δεν έμενε στα επιφαινόμενα του χρήματος και των χρηματοοικονομικών, αλλά επέμενε στην έννοια του παραγωγικού μοντέλου. Πίστευε ισχυρά ότι η ριζοσπαστική Αριστερά πρέπει να επικεντρωθεί στην αλλαγή αυτού του μοντέλου, επιμένοντας ότι η αλλαγή αυτή αποτελεί βασική προϋπόθεση του κοινωνικού μετασχηματισμού.

Ο Χαβιέρ ήταν κατά της υφιστάμενης ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, αλλά όχι από την εθνικιστική, αταξική σκοπιά. Πίστευε ότι η ευρωπαϊκή ριζοσπαστική Αριστερά δεν πρέπει να διατυπώνει επιφανειακές, θεσμικές προτάσεις για την αλλαγή της Ευρώπης, χωρίς να αναλύει τον πυρήνα της ιδεολογίας της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και τους συσχετισμούς μέσα σε αυτήν. Εξηγούσε πειστικά ότι οι αστικές τάξεις όλων των χωρών της ΕΕ έχουν κοινό συμφέρον από την εφαρμογή των νεοφιλελεύθερων πολιτικών, που είναι πάνω από οποιοδήποτε ενδιαφέρον τους για εθνική κυριαρχία. Ο Χαβιέρ υποστήριζε θερμά την ανάγκη συντονισμού και κοινής δράσης των αριστερών ευρωπαϊκών πολιτικών και κοινωνικών φορέων, αλλά θεωρούσε ότι υπάρχουν ουσιώδεις διαφορές ανάμεσα στον πυρήνα της ΕΕ και τις περιφέρειες του Νότου και της Ανατολής, όσον αφορά στα καπιταλιστικά μοντέλα, τους τρόπους ζωής, τις συνδικαλιστικές παραδόσεις (κοινωνική συνεργασία στο «ευρωπαϊκό κέντρο», συγκρουσιακές σχέσεις στον Νότο), τις πολιτικές κουλτούρες και παραδόσεις. Δυστυχώς, δεν είναι πλέον κοντά μας, τώρα που προσπαθούμε, στο transform!, να καταστρώσουμε μια ριζοσπαστική αριστερή στρατηγική για τη Νότια Ευρώπη, με βάση αυτές τις διαφοροποιήσεις. Προσωπικά, συνεχίζω να ανατρέχω στα γραπτά του.

Είχε εμπιστοσύνη και έτρεφε σεβασμό για την ευφυία και την επινοητικότητα των απλών ανθρώπων, ενώ πίστευε ότι ο κοινωνικός μετασχηματισμός δεν είναι δυνατός χωρίς την άμεση εμπλοκή τους. Ήταν ένθερμος οπαδός -και θεωρητικός- της συμμετοχικής δημοκρατίας. Η συμβολή του Χαβιέρ και της Πάουλα στη δημιουργία του συμμετοχικού προϋπολογισμού στη Σεβίλλη είναι γνωστή σε όλη την Ευρώπη και, φυσικά, και στη χώρα μου, ειδικά από τότε που το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς, ακολουθώντας τη συμβουλή του Χαβιέρ, προσκάλεσε την Πάουλα να κάνει διαλέξεις στην Αθήνα και σε άλλα δημοτικά διαμερίσματα της Αττικής, το 2005 και το 2007.

Οι δεσμοί του Χαβιέρ με το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς και την ελληνική ριζοσπαστική Αριστερά ήταν ισχυροί και ανθεκτικοί. Παρακολουθούσε την εμπειρία της ένωσης της Αριστεράς από τον ΣΥΡΙΖΑ με το αυθεντικό ενδιαφέρον του διεθνιστή κομμουνιστή που πιστεύει ότι οι αγώνες και η ενδεχόμενη ανάληψη της εξουσίας από τη ριζοσπαστική Αριστερά μιας χώρας μπορεί, υπό συγκεκριμένες συνθήκες, να αποτελέσει τη θρυαλλίδα μιας προοδευτικής αλλαγής στην Ευρώπη, συνολικά. Τον Ιούνιο του 2012, ήταν ανάμεσα στις 93 προσωπικότητες από την Ισπανία που υπέγραψαν μια Ανοιχτή Επιστολή προς τον Αλέξη Τσίπρα, συγχαίροντάς τον για την επιτυχία του ΣΥΡΙΖΑ να κερδίσει τη δεύτερη θέση στις ελληνικές βουλευτικές εκλογές, γεγονός που αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και ελπίδας για τη ριζοσπαστική Αριστερά σε όλη την Ευρώπη και τον κόσμο. Την ίδια χρονιά, το transform! εξέδωσε το βιβλίο: The Political Economy of Public Debt and Austerity (Η Πολιτική Οικονομία του Δημόσιου Χρέους και της Λιτότητας) που επιμελήθηκαν η Έλενα Παπαδοπούλου και ο Γαβριήλ Σακελλαρίδης. Το βιβλίο βασίστηκε στις πιο ενδιαφέρουσες εισηγήσεις που παρουσιάστηκαν σε ένα μεγάλο συνέδριο για την Κρίση του Χρέους στην Ευρώπη. Το συνέδριο οργάνωσαν στην Αθήνα, τον Μάρτιο του 2011, το δίκτυο transform!, το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς, το Κόμμα της Ευρωπαϊκής Αριστεράς και ο Συνασπισμός. Ο Χαβιέρ έκανε μια εξαιρετική -ως συνήθως- ομιλία στην οποία παρουσίαζε την οικονομική και πολιτική κατάσταση στην Ισπανία, τοποθετώντας την στο πλαίσιο της κρίσης, με έμφαση στη Νότια Ευρώπη. Η ομιλία του περιλαμβάνεται στο προαναφερθέν βιβλίο.

Το γεγονός ότι μετά το 2013 δεν επικοινωνούσαμε συχνά, δεν μου επέτρεψε να μάθω ποια πίστευε πως θα ήταν η πιθανή εξέλιξη της εκλογικής νίκης του ΣΥΡΙΖΑ τον Ιανουάριο του 2015, ή τι σκεφτόταν για τη συντριπτική ήττα της κυβέρνησης Τσίπρα τον Ιούλιο του ίδιου έτους. Είμαι όμως βέβαιος ότι θα ένιωσε την ίδια απογοήτευση και δυσφορία με εμένα -και πολλούς άλλους- για τη ματαίωση της -στη δεδομένη συγκυρία- ουτοπικής ελπίδας ότι η κυβέρνηση μιας μικρής και υπερχρεωμένης, περιφερειακής χώρας της ΕΕ θα μπορούσε να επιτύχει τους στόχους της: την αναδιάρθρωση του δημόσιου χρέους και την εφαρμογή μιας πολιτικής μη λιτότητας εντός της Ευρωζώνης και της ΕΕ, με όχημα την ήττα της Τρόικας και των συντηρητικών και σοσιαλδημοκρατικών κυβερνήσεων των μεγάλων ευρωπαϊκών κρατών. Ο Χαβιέρ ήταν ρεαλιστής και ήξερε πολύ καλά πόσο δύσκολο είναι να αλλάξεις τους συσχετισμούς, και σε εθνικό και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ειδικά όταν η ευρωπαϊκή ριζοσπαστική Αριστερά δεν διαθέτει μια αξιόπιστη εναλλακτική πρόταση απέναντι στην υφιστάμενη ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Σε μια τυχαία συνάντησή μου μαζί του και με την Πάουλα, σε ένα διάλειμμα του Συνεδρίου για το Σχέδιο Β για την Ευρώπη, τον Απρίλιο του 2016 στη Μαδρίτη, έδειξε πραγματικό ενδιαφέρον να συμμετάσχει σε μια σοβαρή προσπάθεια εξεύρεσης αυτών των εναλλακτικών προτάσεων, που θα αναλάμβανε το transform! Ήταν η τελευταία φορά που τον είδα.

Στο άρθρο του «Σημειώσεις για την παραγωγική αναδιάρθρωση στη Νότια περιφέρεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης» που δημοσιεύθηκε στο Newsletter του transform! τον Μάρτιο του 2016, λέει ότι ένα από τα διδάγματα του ελληνικού επεισοδίου είναι ότι «οι εξωτερικές σχέσεις δεν μπορούν να αλλάξουν αν δεν συνοδεύονται από μια αλλαγή των εσωτερικών σχέσεων». Και συνεχίζει:

«Όσον αφορά στον παραγωγικό μετασχηματισμό, η Αριστερά πρέπει να αναπτύξει στρατηγικές που θα αξιοποιούν τις αποτυχίες του παρελθόντος. Υπάρχουν αρκετές προτάσεις στο τραπέζι αναφορικά με το τι πρέπει να γίνει, αλλά το πρόβλημα είναι πώς και από ποιον. Πρέπει να κάνουμε πειραματισμούς με την οικονομική δημοκρατία, να εφαρμόσουμε εναλλακτικά νομίσματα και χρηματοπιστωτικούς θεσμούς, τη συμμετοχική και την κοινωνική οικονομία, σχήματα απασχόλησης στον δημόσιο τομέα και κοινωνικής διαβούλευσης, το δίκαιο εμπόριο και κάθε είδους πρωτοβουλίες, με στόχο τη δημιουργία χώρων που θα είναι μερικώς ανεξάρτητοι από τους κανόνες του ευρώ. Είναι ο μόνος τρόπος να καταργήσουμε τις εξαρτήσεις που επιβάλουν οι κοινωνικές δομές κατανάλωσης και παραγωγής. Ασφαλώς, ο δημοκρατικός κεντρικός σχεδιασμός μαζί με την κοινωνικοποίηση των βασικών κλάδων, αποτελούν το κεντρικό στοιχείο μιας στρατηγικής παραγωγικού μετασχηματισμού, σε συνδυασμό με κάποιες μορφές αυτοδυναμίας των χωρών, αλλά αν θέλουμε οι παράγοντες της αλλαγής να είναι οι άνθρωποι, απαιτείται μια ενεργή αντίδραση εκ μέρους τους, και αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσα από τη δράση».

Οι πανεπιστημιακοί σε όλον τον κόσμο παραμένουν, στην πλειονότητά τους, παθητικοί δέκτες, δεν εμπλέκονται στην πολιτική, δεν συμμετέχουν, συνήθως, σε απεργίες και διαδηλώσεις -οι περισσότεροι πιστεύουν ότι το καθήκον τους περιορίζεται στη ρουτίνα της διδασκαλίας και την αρθρογραφία τους σε επιστημονικά περιοδικά. Ο Χαβιέρ δεν ήταν τέτοιος ακαδημαϊκός. Ως «οργανικός» αριστερός διανοούμενος, έγραφε σε τακτική βάση σε μια κομμουνιστική εφημερίδα, εμπλεκόταν άμεσα στα παλιά και τα νέα κοινωνικά κινήματα, συμμετείχε στους αγώνες και τις διαμαρτυρίες τους, σεβόμενος απόλυτα την αυτονομία τους, ασκώντας ταυτόχρονα κριτική στη δράση και την παθητικότητά τους, κυρίως όσον αφορά στα συνδικάτα την περίοδο της κρίσης.

Ως πραγματικός διεθνιστής, αντικαπιταλιστής και αντιιμπεριαλιστής ο Χαβιέρ συμμετείχε στο κίνημα κατά της παγκοσμιοποίησης τη δεκαετία 2000-2010, στο Παγκόσμιο και το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Φόρουμ. Τον Ιούνιο του 2002, στη διάρκεια της Ευρωπαϊκής Συνόδου Κορυφής στη Σεβίλλη, πέρασα, μαζί με τη σύντροφό μου, μια αξέχαστη εβδομάδα, χάρη στη φιλοξενία του Χαβιέρ και της Πάουλα, στο υπέροχο σπίτι τους. Είχαμε βρεθεί στη Σεβίλλη ως μέλη της ελληνικής αντιπροσωπείας που περιλάμβανε πάνω από 100 άτομα, προκειμένου να συμμετάσχουμε στην ευρωπαϊκή διαδήλωση κατά της λιτότητας και στην αντισύνοδο του Κοινωνικού Φόρουμ της Σεβίλλης, στην οποία συμμετείχαν και το transform! και το FIM με δυο δημόσιες εκδηλώσεις. Διατηρώ ακόμη στη μνήμη μου τη θερμή υποδοχή που μας έκαναν οι Ισπανοί συνδικαλιστές την παραμονή της μεγάλης γενικής απεργίας της 20^ης Ιουνίου, όταν επισκεφθήκαμε διάφορα σημεία συγκέντρωσης των Συνομοσπονδιών UGT και Commissiones Obreras, για την προετοιμασία της τεράστιας διαδήλωσης της επόμενης μέρας.

Ο Χαβιέρ υπήρξε ένας ελευθεριάζων κομμουνιστής, πιστός στο κόμμα του αλλά ποτέ άκριτα. Δεν υπήρξε ποτέ αυλικός του ηγέτη, ακόμη και με τους ηγέτες που αγαπούσε και σεβόταν. Διατηρούσε πάντα σαφείς αποστάσεις από τους σοσιαλδημοκράτες, όχι μόνο εξαιτίας των βαθιών ιδεολογικών τους διαφορών, αλλά και γιατί τους θεωρούσε εξίσου υπεύθυνους με τους συντηρητικούς για τις αυταρχικές, νεοφιλελεύθερες πολιτικές που εφαρμόστηκαν στην Ισπανία και την ΕΕ συνολικά. Ήταν ένας άνθρωπος ιδιαίτερα ευφυής και έντιμος, παθιασμένος με τη ζωή, που κρατούσε αποστάσεις από τη θρησκεία και τις Εκκλησίες, που αγαπούσε το χιούμορ και, ενίοτε, τον σαρκασμό, που τον διέκριναν η αλληλεγγύη και η κοινωνική ενσυναίσθηση. Τρυφερός σύντροφος και πατέρας, ο Χαβιέρ ήταν ένας ταλαντούχος άνθρωπος, ένας παλιός ροκάς της Αριστεράς, όπως περιέγραψε τον εαυτό του στην τελευταία συνέντευξη που έδωσε στην εφημερίδα Mundo Obrero. Η οικογένειά του, οι φίλοι και σύντροφοί του, πρέπει να είναι ευτυχείς που μοιράστηκαν ένα μέρος της ζωής τους μαζί του. Όσο για μένα, τον θυμάμαι με πολλή αγάπη.

Μετάφραση από τα αγγλικά: Καλλιόπη Αλεξοπούλου