Υποβλήθηκε πρόσφατα, από το Εθνικό Συμβούλιο της Κοκκινο-Πράσινης Συμμαχίας (Δανία), που είναι μέλος του Κόμματος της Ευρωπαϊκής Αριστεράς, στο πλαίσιο του Ετήσιου Συνεδρίου του κόμματος, στις 5-6 Οκτωβρίου, το προσχέδιο ενός προγράμματος παγκοσμιοποίησης. Διαβάστε την ανασκόπηση του από τον Βάλτερ Μπάϊερ.
Υπάρχουν πάρα πολλές αναλυτικές μελέτες με θέμα την επικείμενη κατάρρευση του φυσικού περιβάλλοντος, τις προσφυγικές και μεταναστευτικές ροές, την άνιση κατανομή ευκαιριών σε όλον τον πλανήτη, την κούρσα των εξοπλισμών κλπ. Σπάνια, όμως, συναντάμε προσπάθειες να αναδειχθεί η συστημική σχέση που συνδέει τα παραπάνω φαινόμενα και να αναλυθούν στο πλαίσιο της παγκόσμιας κρίσης του καπιταλισμού. Ακόμα πιο σπάνια, συναντάμε προτάσεις για αποτελεσματική συλλογική δράση, που να αξιοποιούν τη γνώση που ήδη διαθέτουμε. Αυτό ακριβώς επιχειρεί το συμβούλιο της Κοκκινο -Πράσινης Συμμαχίας με την παρουσίαση ενός προγραμματικού κειμένου για την παγκοσμιοποίηση, που έχει τον τίτλο: Μια Πράσινη Γη με Ειρήνη και Χώρο για Όλους μας. Επιτρέψτε μου να σας πω ότι η προσπάθεια αυτή έχει σε μεγάλο βαθμό επιτύχει.
Στην ουσία, υπάρχουν δυο διαφορετικές απαντήσεις αναφορικά με τον παγκόσμιο χαρακτήρα των οικονομικών και των κοινωνικών αλλαγών στον σύγχρονο καπιταλισμό: μια διεθνιστική και μια εθνικιστική. Είτε θα δεχθούμε, είτε θα απορρίψουμε την ιδέα μιας ανθρώπινης κοινότητας που ρυθμίζει τις κοινωνικές της σχέσεις και τη σχέση της με το φυσικό περιβάλλον, από κοινού και με υπευθυνότητα.
Η Κοκκινο-Πράσινη Συμμαχία συμβάλλει με το κείμενό της, στην πιο πάνω συζήτηση περί «παγκοσμιοποίησης». Η ενιαία σκέψη (pensée unique) του νεοφιλελευθερισμού εξισώνει την παγκοσμιοποίηση με τις παγκοσμίως απελευθερωμένες αγορές αγαθών και κεφαλαίων. Μια απελευθέρωση η οποία πραγματοποιείται χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι κοινωνικές και οικολογικές επιπτώσεις της. Ωστόσο, ο ισχυρισμός ότι πρόκειται για έναν ορθολογικό μηχανισμό μέσω του οποίου αυξάνεται η ευημερία όλων, ή τουλάχιστον, των περισσότερων ανθρώπων, χάρη σε ένα «αόρατο χέρι», διαψεύδεται καθημερινά από την πραγματικότητα.
Ακόμη και στις πιο προνομιούχες περιοχές του καπιταλισμού, γίνεται όλο και πιο αισθητό –συχνά με τη μορφή ενός αόριστου προαισθήματος- ότι οι συνθήκες πρέπει να αλλάξουν στο εγγύς μέλλον. Το αίσθημα ανασφάλειας αναζητά απαντήσεις στο περιβάλλον των εθνικιστικών, νεοφασιστικών και φονταμενταλιστικών κινημάτων -τα οποία αντιτείνουν στον νεοφιλελεύθερο ατομικισμό έναν κολεκτιβισμό με βάση τη θρησκεία ή το έθνος και υπόσχονται ασφάλεια-. Αυτό που δεν γίνεται αντιληπτό μέσα στη θορυβώδη σύγκρουση των νεοφιλελευθερισμού με την ακροδεξιά, είναι η εικόνα της κοινωνίας που έχουν κοινή. Δηλαδή, και οι δυο εξετάζουν την παγκοσμιοποίηση από μια αφηρημένη σκοπιά, κι ενώ για τους νεοφιλελεύθερους αποτελεί σωτήρα, για τους ακροδεξιούς είναι η αιτία του κακού. Όμως, και οι δυο την αναλύουν ανεξάρτητα από τις σχέσεις ιδιοκτησίας και εξουσίας που καθορίζουν το περιεχόμενό της. Και οι δυο αυτές προσεγγίσεις είναι παράλογες και ευνοούν τη διαιώνιση της καπιταλιστικής κυριαρχίας.
Η απλοϊκή αντίθεση του λαϊκιστικού αφηγήματος μεταξύ των «ελίτ» και του «λαού» δεν μπορεί να προσφέρει διέξοδο από το δίλημμα, το οποίο απαιτεί αναλυτική δουλειά. Το εν λόγω προγραμματικό κείμενο συμβάλλει στην εξεύρεση λύσης, καθώς λαμβάνει ως σημείο εκκίνησης τον καταπιεστικό και εκμεταλλευτικό χαρακτήρα του καπιταλιστικού συστήματος.
Ο κίνδυνος του φασισμού και η κατάρρευση του οικονομικού φιλελευθερισμού
Σήμερα, έχει σχεδόν ξεχαστεί ότι η κατάρρευση του οικονομικού φιλελευθερισμού έχει ήδη οδηγήσει τον κόσμο στην καταστροφή, στο παρελθόν. Η πορεία προς την καταστροφή έχει περιγραφεί από τον Καρλ Πολάνυι, το 1944, στο βιβλίο του The Great Transformation (Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός). Η καπιταλιστική οικονομία της αγοράς, έγραφε ο Πολάνυι, στηρίζεται σε μια καταστροφική μυθοπλασία, ότι η εργασία, η γη (= το περιβάλλον) και τα χρήματα συνιστούν εμπορεύματα που υπάρχουν για να αγοράζονται και να πωλούνται στις αγορές.[1] Αλλά αυτή η «μυθοπλασία παραβλέπει το γεγονός ότι το να αφήσουμε την τύχη του εδάφους και των ανθρώπων στην αγορά ισοδυναμεί με την εξόντωση τους»[2]
Ο Καρλ Πωλ Πολάνυι (1886 – 1964) ήταν Αυστροούγγρος πολιτικός οικονομολόγος, ιστορικός κοινωνιολόγος και κοινωνικός φιλόσοφος. Είναι γνωστός για την αντιπαράθεσή του στην παραδοσιακή οικονομική σκέψη και για το βιβλίο του, The Great Transformation , όπου υποστηρίζει ότι η ανάδυση στη σύγχρονη Ευρώπη κοινωνιών που στηρίζονται στην αγορά, δεν είναι μεν αναπόφευκτη, είναι όμως ιστορικά πιθανή. Ο Πολάνυι είναι σήμερα γνωστός ως ο δημιουργός της έννοιας της υποστασιοκρατίας, μιας πολιτισμικής προσέγγισης της οικονομίας που επικεντρώνεται στον τρόπο με τον οποίο οι οικονομίες ενσωματώνονται στην κοινωνία και τον πολιτισμό. Αυτή η προσέγγιση ήταν αντίθετη προς την κυρίαρχη οικονομική θεωρία, αλλά έγινε δημοφιλής στην ανθρωπολογία, την οικονομική ιστορία, την οικονομική κοινωνιολογία και την πολιτική επιστήμη.
Ο Πολάνυι διατυπώνει τη θεωρία της διπλής ροής την εποχή του καπιταλισμού: από τη μια, η αγορά επεκτείνεται διαρκώς και, από την άλλη, η κοινωνία αναπτύσσει αντιστάσεις απέναντι σε αυτή την καταστροφική τάση. Το εργατικό κίνημα, που επεδίωξε την υπέρβαση της κυριαρχίας της αγοράς μέσα από την κοινωνικοποίηση, αποτέλεσε την πιο σημαντική από αυτές τις αντιστάσεις και διαμόρφωσε τον δέκατο ένατο αιώνα. Τη δεκαετία του 1920 εμφανίστηκε ο φασισμός. Και αυτός ισχυριζόταν ότι εκπροσωπούσε τις μάζες. Επιπλέον, είχε και αυτός τις «ρίζες του σε μια κοινωνία της αγοράς που αρνούνταν να λειτουργήσει».[3]
«Στην πραγματικότητα, ο ρόλος που παίζει ο φασισμός καθορίζεται από έναν παράγοντα: την κατάσταση του συστήματος της αγοράς. […] Μετά το 1930 η οικονομία της αγοράς βρέθηκε σε κατάσταση γενικής κρίσης. Μέσα σε λίγα χρόνια ο φασισμός έγινε παγκόσμια δύναμη».[4]
«Η επιλογή του φασισμού ως λύσης στο αδιέξοδο στο οποίο έχει οδηγηθεί ο φιλελεύθερος καπιταλισμός μπορεί να περιγραφεί ως μια μεταρρύθμιση της οικονομίας της αγοράς που επιτυγχάνεται με κόστος την εξάλειψη κάθε δημοκρατικού θεσμού […]»[5]
Σε αντίθεση με την κυρίαρχη θέση της σύγχρονης φιλελεύθερης πολιτικής επιστήμης, ο Πολάνυι απέδειξε ότι η ανάρρηση των φασιστικών κινημάτων στην εξουσία εξυπηρετούσε κυρίως τις ανάγκες της άρχουσας τάξης.
«Παρότι συνήθως επεδίωκε τη μαζικότητα, η δυναμική του αποτιμούνταν με βάση, όχι τον αριθμό των μελών του, αλλά την επιρροή των υψηλόβαθμων προσώπων των οποίων την εύνοια είχαν οι ηγέτες του φασισμού […]».[6]
Μια νέα παγκόσμια τάξη γεννιέται
Ταυτόχρονα, η καπιταλιστική κρίση υπονομεύει τη διεθνή τάξη. Στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, δεν κατέρρευσαν μόνο τα σχέδια του ιαπωνικού και του γερμανικού ιμπεριαλισμού για παγκόσμια κυριαρχία. Αμέσως μετά τον πόλεμο, οι ΗΠΑ απομάκρυναν τη Μεγάλη Βρετανία από την κορυφή της ιμπεριαλιστικής πυραμίδας, εδραιώνοντας τη δική τους ηγεμονία μέσω οικονομικών, χρηματοπιστωτικών και, όποτε ήταν απαραίτητο, και στρατιωτικών μέσων.
Τρεις δεκαετίες μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, αυτή η παγκόσμια τάξη αποδείχθηκε για άλλη μια φορά ανίκανη να παράσχει το πλαίσιο για τον απαραίτητο μετασχηματισμό της παγκόσμιας κοινωνίας.
Τα νέα οικονομικά κέντρα, η Κίνα και η Ινδία, η Ρωσία, η οποία ηττήθηκε στον Ψυχρό Πόλεμο, οι αναδυόμενες περιφερειακές δυνάμεις όπως η Τουρκία, το Ιράν και η Σαουδική Αραβία, καθώς και ένας αυξανόμενος αριθμός κρατών με αδύναμες οικονομίες, ιδιαίτερα ευάλωτων στις οικολογικές κρίσεις, δεν είναι ικανοποιημένα με τη θέση που κατέχουν στην παγκόσμια ιεραρχία της εξουσίας και ασκούν πιέσεις για μια πολυπολική παγκόσμια τάξη.
Οι οικονομικοί πόλεμοι και η αναγκαστική κούρσα εξοπλισμών που προωθεί η διοίκηση Τραμπ, δεν μπορούν να εμποδίσουν τις αλλαγές που γίνονται στον διεθνή συσχετισμό δυνάμεων. Ωστόσο -και αυτός ο κίνδυνος είναι χαρακτηριστικός των περιόδων μετάβασης- οι ανταγωνισμοί αυτοί κινδυνεύουν να μετατραπούν σε στρατιωτικές συγκρούσεις που μπορεί να κλιμακωθούν από το περιφερειακό σε παγκόσμιο επίπεδο.
Στο δεύτερο μέρος του προγράμματος παρουσιάζονται τα κριτήρια ενός οικολογικά βιώσιμου, αλληλέγγυου και φεμινιστικού κόσμου. Αυτά είναι: η παγκόσμια αναδιανομή, η αλλαγή του τρόπου παραγωγής και κατανάλωσης και του συστήματος μεταφορών, η κατάργηση των φορολογικών παραδείσων και των παράνομων περιουσιών, το δικαίωμα στο άσυλο σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, η εξίσωση των δικαιωμάτων των μεταναστών εργατών, ο παγκόσμιος αφοπλισμός, η διάλυση του ΝΑΤΟ και η αντίσταση απέναντι στη στρατιωτικοποίηση της ΕΕ.
Το βασικό ερώτημα είναι αν οι κοινωνικοί και οι πολιτικοί αγώνες, που είναι αναπόφευκτοι σε έναν τέτοιο μετασχηματισμό, μπορούν να διεξαχθούν χωρίς μεγάλους πολέμους, για να μη μιλήσουμε για παγκόσμιο πόλεμο.
Το πιο σημαντικό αίτημα είναι αυτό του γενικού αφοπλισμού, και ειδικά της κατάργησης των όπλων μαζικής καταστροφής, όπως ορίζει η Συνθήκη Μη Διάδοσης Πυρηνικών Όπλων. Μια πιθανή κατάρρευση της διεθνούς αυτής συνθήκης, στον νέο γύρο της παγκόσμιας κούρσας εξοπλισμών, θα επηρεάσει ιδιαίτερα την Ευρώπη, η οποία διατρέχει τον κίνδυνο να καταστεί επίκεντρο μιας κούρσας πυρηνικών εξοπλισμών, με επιθετικά όπλα πρώτης γραμμής.
Το πρόγραμμα απευθύνει κάλεσμα για την ενίσχυση του διεθνούς δικαίου και των Ηνωμένων Εθνών. Και ακόμα περισσότερο, για να εξασφαλιστεί ότι θα δημιουργηθούν:
«δομές δίκαιου εμπορίου, παγκόσμια πρότυπα για τον κατώτατο μισθό, τις συνθήκες εργασίας και τα μέτρα αποκατάστασης του περιβάλλοντος, θεσμοί και φορείς που θα εφαρμόζουν και θα συντονίζουν το νέο παγκόσμιο πλαίσιο και θα επιβάλλουν κυρώσεις στους παραβάτες ».[7]
Οι Ευρωπαίοι σε σταυροδρόμι
Οι Ευρωπαίοι θα πρέπει να αποφασίσουν αν θέλουν να γίνουν μέρος της λύσης ή να εξακολουθούν να αποτελούν μέρος του προβλήματος.
Η Ευρώπη δεν ταυτίζεται με την ΕΕ και δεν πρέπει να προσπαθεί να το κάνει. Η ειρήνη και η ασφάλεια στην Ευρώπη απαιτούν ένα πλαίσιο πέραν της ΕΕ το οποίο θέτει όλα τα κράτη σε ισότιμη βάση, σύμφωνα με το μοντέλο του ΟΑΣΕ. Από την άποψη αυτή, θα πρέπει επίσης να αναγνωρίσουμε ότι τα προβλήματα του κόσμου μας δεν μπορούν να λυθούν μόνο στο πλαίσιο του κυρίαρχου έθνους-κράτους. Η υπερεθνική πολιτική ασφάλειας -που περιλαμβάνει τα ζητήματα του περιβάλλοντος, των μεταφορών και του ενεργειακού εφοδιασμού- απαιτεί δημοκρατικούς θεσμούς που έχουν την εξουσία να ρυθμίζουν ειρηνικά τις διαφορές και να θεσπίζουν κοινωνικά και οικολογικά πρότυπα που είναι δεσμευτικά για όλους.
Στο πλαίσιο αυτό, η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση της ΕΕ είναι επίσης γεγονός. Με τη νεοφιλελεύθερη στροφή η νεολειτουργική θεωρία, σύμφωνα με την οποία η ολοκλήρωση της οικονομίας της αγοράς οδηγεί σε κοινωνική και πολιτική ολοκλήρωση, έχει γίνει από υπόσχεση απειλή. Γιατί οδήγησε στην υπαγωγή της πολιτικής στις επιταγές των χρηματοπιστωτικών αγορών, εντείνοντας τις κοινωνικές και τις περιφερειακές ανισότητες εντός της ΕΕ.
Υπάρχουν πολλοί κοινωνικοί και οικολογικοί λόγοι για να απορρίψουμε αυτό το μοντέλο. Επιπλέον, η αδιαφανής, τεχνοκρατική διακυβέρνηση της ΕΕ που περιορίζει το δικαίωμα των κρατών στη δημοκρατική αυτοδιάθεσή τους συνιστά εμπόδιο για τις απαραίτητες αλλαγές. Σημαίνει αυτό ότι θα πρέπει να αντιταχθούμε στις παγκοσμιοποιημένες χρηματοπιστωτικές αγορές αποκλειστικά μέσα από το πλαίσιο των εθνικών κρατών; Αυτό που μου φαίνεται πιο εύλογο υπό τις συνθήκες που έχει δημιουργήσει η ΕΕ, είναι να αγωνιστούμε για τον εκδημοκρατισμό και μέσα και έξω από τους θεσμούς και σε όλα τα επίπεδα.
Το πλεονέκτημα του προγράμματος της Κοκκινο-Πράσινης Συμμαχίας είναι ότι δεν εστιάζεται στα αμφιλεγόμενα θέματα ή σε γενικές υποθέσεις, αλλά σε προτάσεις για κοινή δράση των προοδευτικών και των σοσιαλιστικών δυνάμεων σε διεθνή κλίμακα.
Τούτο είναι απαραίτητο, διότι και στα κινήματα και στις συζητήσεις όπου η παγκόσμια κοινωνία αναζητά τρόπους για να βγει από την κρίση, δεν ακούγεται επαρκώς η φωνή της σοσιαλιστικής Αριστεράς, γεγονός που οδηγεί στην εσφαλμένη αντίληψη ότι η εναλλακτική λύση στη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση είναι η επιστροφή στον εθνικισμό και τον φονταμενταλισμό.
Στον αγώνα ενάντια στον παγκόσμιο καπιταλισμό η σοσιαλιστική Αριστερά δεν ξεκινά από το μηδέν. Οι πρώτες ιστορικές της απόπειρες να δημιουργήσει ένα προοδευτικό πολιτικό υποκείμενο της παγκόσμιας ανάπτυξης, με τη μορφή παγκόσμιων κομμάτων –Πρώτη, Δεύτερη, Τρίτη και Τέταρτη Διεθνής– επέφεραν ουσιαστική πρόοδο στην εργατική τάξη. Σε τελευταία ανάλυση, στηρίχθηκαν στην πολυπλοκότητα των διεθνών διαδικασιών και στην ποικιλομορφία των προοδευτικών πρωταγωνιστών. Η ποικιλομορφία αποτελεί χαρακτηριστικό και του κινήματος των Αδέσμευτων, το οποίο ως συμμαχία ανεξάρτητων κρατών επιτάχυνε σημαντικά τη νίκη επί της αποικιοκρατίας. Στο πλαίσιο της κοινωνίας των πολιτών, τα Παγκόσμια Κοινωνικά Φόρουμ προσπάθησαν να ενώσουν τις προοδευτικές δυνάμεις μέσα από την ποικιλομορφία τους. Αξίζει να αναγνωρίσουμε όλες αυτές τις πρωτοβουλίες και να αποτιμήσουμε κριτικά τη χρησιμότητά τους και τις αδυναμίες τους.
Το ίδιο μπορούμε να πούμε και για τις θεωρητικές έννοιες που επεξεργάστηκαν οι μαρξιστές. Η πιο σημαντική είναι ότι το σημερινό επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων και οι κίνδυνοι που παράγει επιτρέπουν και απαιτούν την «κοινή ιδιοκτησία με διάφορες μορφές», στην οποία «δημόσιοι φορείς, εργαζόμενοι, κοινότητες και άλλες οργανώσεις πρέπει να έχουν τον άμεσο έλεγχο της παραγωγής», γεγονός που θα επιτρέψει τη «ριζική επέκταση της δημοκρατίας».[8]
Για όλους αυτούς τους λόγους το προσχέδιο του προγράμματος της Κοκκινο-Πράσινης Συμμαχίας/Ευρωπαϊκής Αριστεράς αξίζει να διαβαστεί, να διαδοθεί και να συζητηθεί διεθνώς.
Βρείτε το προσχέδιο του προγράμματος στα δεξιά (PDF) (στα Αγγλικά)
Σημειώσεις
[1] Karl Polanyi, The Great Transformation: The Political and Economic Origins of Our Time, Βοστώνη: Beacon Press, 1944 (2001), σ. 75.
[2] Polanyi, Polanyi, The Great Transformation, σ. 137.
[3] Polanyi, The Great Transformation, σ. 248.
[4] Polanyi, The Great Transformation, σ. 250 f.
[5] Polanyi, The Great Transformation, σ. 245.
[6] Polanyi, The Great Transformation, σ. 246
[7] A Green Earth With Peace And Room For Us All. online: https://www.transform-network.net/blog/article/a-green-earth-with-peace-and-room-for-us-all/.
[8] A Green Earth.